2019 GMT+7

Tài năng xuất chúng

Thứ 4, 03/07/2019 | 15:08:00

BP - Vào đời vua Thái Tổ, Thái Tông, Đại Việt vừa trải qua cuộc kháng chiến chống Minh 10 năm, vì vậy việc cấp bách của nhà Lê trong buổi đầu xây dựng lại đất nước là phải chọn được hiền tài. Năm 1429, triều đình tổ chức thi Hoành từ; năm 1431 thi Minh kinh. Cùng với ban chiếu cầu hiền, vua Lê Thái Tổ lại quy định các quan từ tam phẩm trở lên phải tiến cử những người tài vì lý do nào đó còn ở nơi thôn cùng xóm vắng. Những biện pháp này đã làm nức lòng kẻ sĩ.

Tại kỳ thi hội đầu tiên thời hậu Lê - năm 1442, Nguyễn Như Đổ có tên chữ là Mạnh An, tên hiệu Khiêm Trai, người làng Đại Lan Châu, huyện Thanh Đàm, trấn Sơn Nam (nay là thôn Đại Lan, xã Duyên Hà, huyện Thanh Trì, TP. Hà Nội) đỗ đầu, khi vào thi đình đỗ bảng nhãn năm 19 tuổi. Khi Nguyễn Như Đổ vừa thi đình xong, ông liền được cử làm Soạn chế cáo ở Viện Hàn lâm, năm 1449, thăng Trực học sĩ. Mùa thu năm 1459, ông được cử đi sứ lần thứ 3 sang nhà Minh. Cũng như 2 lần trước (năm 1443 và 1449), trong cống phẩm lần này có cả ngọc trai. Nguyễn Như Đổ hiểu rõ nỗi thống khổ của người dân Đại Việt phải lặn tìm nơi biển sâu nên ông đã cùng Lê Cảnh Huy, Hoàng Thanh và trạng nguyên Nguyễn Nghiêu Tư biện bạch với vua nhà Minh miễn cho cống phẩm này.

Trong 16 năm, trải qua 3 lần đi sứ và giữ một số chức quan ở trong triều, ngoài nội, Nguyễn Như Đổ đã trưởng thành. Năm 1460, Lê Thánh Tông lên ngôi, vị vua tài giỏi rất trọng hiền tài, đã chọn ông làm Lại bộ Thượng thư, giữ việc cất nhắc, tuyển bổ các quan. Việc này hệ trọng và chẳng đơn giản chút nào. Tuyển bổ đúng thì được vua khen, tuyển bổ sai thì bị biếm chức. Những việc ông làm góp phần tích cực chỉnh đốn lại bộ máy hành chính từ nội triều đến các làng, xã. Cùng với chức Kiêm thừa chỉ Học sĩ Viện Hàn lâm, ông còn được giao chức Tả ty sảnh môn hạ, Tả gián nghị đại phu, coi sổ sách quân dân ở Bắc đạo, tiến lên kiêm Thượng thư bộ Lễ, Đại học sĩ điện Cẩn Đức, tân khách của thái tử.

Như vậy, trong những năm đầu của thời Lê Thánh Tông, Nguyễn Như Đổ đã giữ trọng trách ở cả 2 bộ quan trọng nhất của triều đình. Ngoài những cống hiến xuất sắc trên các mặt chính trị, ngoại giao, Nguyễn Như Đổ còn là nhà giáo dục có nhiều đóng góp. Là vị quan trẻ, có học vấn uyên thâm, ông được cử vào Điện Cẩn Đức dạy thái tử. Năm Quý Mùi - 1463, ông được cử làm độc quyển trong kỳ thi đình. Đó là một trong 2 kỳ thi đông vui nhất của thời Lê Thánh Tông. Sĩ tử khắp nước về kinh đô tới 4.000 người. Kỳ thi này lấy Lương Thế Vinh đỗ trạng nguyên. Sau đó, ông còn được cử làm Chánh chủ khảo trong 2 kỳ thi đình năm 1466 và năm 1469.

Năm 1486, cùng với việc sửa chữa lại Văn Miếu, Nguyễn Như Đổ nhận chức Tế tửu Quốc Tử Giám trong 10 năm mới về hưu trí. Là hiệu trưởng trường đại học của quốc gia, ông có dịp chăm lo việc học cho những học trò ưu tú trong cả nước. Sử cũ còn ghi một số cải cách của ông trong tuyển lựa khảo xét học trò được Lê Thánh Tông ưng thuận.

Nguyễn Như Đổ qua đời đã 500 năm nhưng đời các vua sau đều nhắc đến ông. Lê Quý Đôn, Lê Cao Lãng, Phan Huy Chú, Nguyễn Văn Tố, Trần Văn Giáp... có những công trình viết về ông. Đặc biệt, khi soạn bộ “Lịch triều hiến chương loại chí” (đầu thế kỷ XIX), trong phần Nhân vật chí, Phan Huy Chú đã đánh giá Nguyễn Như Đổ là một trong 18 người có công lao phò tá tài đức thời Lê sơ: “Ông lúc trẻ thi đỗ khôi nguyên, khi lớn thì làm quan to lên được cõi thọ trăm tuổi, trải qua 8 triều, cũng là một sự ít có trong hoạn đồ”.

Trong sách “Danh nhân Hà Nội”, Trần Văn Giáp viết: “Hơn thế nữa, ngày nay chúng ta thấy ông vừa là nhà chính trị, nhà ngoại giao vừa là nhà quân sự, nhà giáo dục tài năng hiếm có. Ngoài ra, ông còn là một nhà văn, nhà thơ lỗi lạc”. Trong đời Thái Hòa, ông vâng mệnh soạn bài văn bia miếu Lê Khôi, tướng giỏi và là cháu của Lê Thái Tổ đặt ở núi Nam Giới (nay thuộc địa giới 2 huyện Can Lộc và Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh). Theo Phan Huy Chú, ông có tập thơ lưu truyền, nay chỉ còn 6 bài chữ Hán chép trong “Toàn Việt thi lục” của Lê Quý Đôn và một bài Biểu tạ ơn chép trong Hoàng các di văn hiện lưu tại Viện Nghiên cứu Hán - Nôm.

Lời bàn:

Trong 38 năm trị vì của vua Lê Thánh Tông, đất nước Đại Việt được sống trong hòa bình, kinh tế, văn hóa, giáo dục đều phát triển ở mức cao. Trong những thành tựu chung này, Nguyễn Như Đổ đã có đóng góp đáng kể. Muốn đất nước hưng thịnh, không phải chỉ có vua hiền mà còn cần phải có tôi giỏi. Bởi vì “Hiền tài là nguyên khí quốc gia” - lời văn bất hủ này của danh sĩ Thân Nhân Trung từ hơn nửa thiên niên kỷ trước nhưng vẫn còn giá trị lớn với chúng ta hôm nay và mai sau.

Ngày nay, nhớ về Nguyễn Như Đổ, chúng ta nhớ một con người tài ba, đức độ. Ông làm quan to, có 112 mẫu điền lộc, được hưởng nhiều đặc ân của triều đình mà hằng ngày vẫn sống một cuộc đời thanh bần. Tiếc rằng hậu thế thời nay không phải ai cũng học được nhân cách và đức tính của người xưa. Bởi thế mới có những vị làm tới chức cục trưởng, thứ trưởng và bộ trưởng nhưng chẳng những đã bị ngã ngựa giữa đường, mà còn lâm cảnh thân bại danh liệt, thậm chí còn phải vào tù.

N.D