ÔN CỐ TRI TÂN 08:04, 22/08/2017 GMT+7

Tại quê hương ông hiện còn tấm bia đá lớn khắc bài văn “Tưởng nhớ mẹ hiền” do chính ông chấp bút. Chuyện xưa kể rằng, sau khi đỗ cử nhân, chẳng rõ những năm đầu tiến thân trên đường làm quan như thế nào, chỉ biết 7 năm sau khi thi đỗ, ông Xưởng đã làm đến chức Lễ khoa Chưởng ấn cấp sự trung, kiêm chức Kê Hặc ở Tôn Nhân phủ. Đó là một công việc tế nhị đối với một người trẻ chỉ mới 25 tuổi. Kê Hặc là chức quan chuyên việc vạch ra và nhắc nhở, can gián các việc làm sai của người trong cơ quan mà mình được giao nhiệm vụ. Tôn Nhân phủ là nơi phụ trách các công việc có liên quan đến quan hệ và hoạt động của thân tộc nhà vua.

Minh họa: S.H

Sử ghi lại rằng vào tháng 2-1841, triều đình đã giao cho ông Xưởng vào Nam lĩnh chức Ngự sử đạo Định Tường - Biên Hòa xem xét về việc viên tri phủ Ba Xuyên có âm mưu kích động thổ dân và kiều dân làm loạn. Theo lời tâu của ông Xưởng, triều đình đã bãi chức viên quan này và đày y làm lính ở An Giang. Trước đó, cũng trong tháng 2 năm ấy, căn cứ vào lời đàn hặc của ông Xưởng về việc tiến cử không đúng phép, nhà vua đã quở trách các quan đứng đầu bộ Hình về việc “trái lời và khinh nhờn”, đồng thời thưởng cho ông Xưởng một tấm lụa. Sau đó, ông Xưởng được giao liên tiếp nhiều nhiệm vụ có liên quan đến việc trị an ở 6 tỉnh Nam kỳ.

Tháng 7-1841, ông được gọi về Huế nhậm chức Chưởng ấn Cấp sự trung ở bộ Lễ. Vinh dự nhất đối với ông Xưởng là được tháp tùng vua Thiệu Trị trong chuyến nhà vua tuần du ra Bắc vào mùa xuân năm 1842. Trong chuyến này, cùng với đàn hặc những việc làm sai một số viên quan trên đất Bắc, ông Xưởng đã được tham gia vào công việc đặc biệt mà nhà vua giao cho Thượng thư bộ Hình là Vũ Xuân Cẩn. Đó là xử lý chuyện 4.000 lá đơn khiếu kiện tồn đọng của dân chúng từ Quảng Bình đến Cao Bằng vừa bị nhà vua phát hiện.

Cũng trong sách “Đại Nam thực lục” ghi nhận ông Xưởng từng dâng tấu sớ can gián và tham mưu nhiều việc với vua Thiệu Trị, nhưng không phải việc gì nhà vua cũng nghe. Thậm chí có việc còn bị quở trách vì dám dâng sớ bàn về việc quân sự - dù trong thời gian làm Ngự sử ở Nam kỳ, ông từng đóng góp những ý kiến xác đáng cho các vị tổng đốc địa phương về việc quân.

Tháng 3-1842, trong khi đang tháp tùng nhà vua ở Bắc, được tin mẹ mất ở quê nhà, ông Xưởng xin phép nghỉ “đinh gian” (nghỉ để tang cha mẹ theo lệ của triều đình). Bài văn “Khóc mẹ” được ông viết và cho khắc trên bia mộ. Trong bài văn, tác giả đã nhắc đến tích “Phong trả” đời xưa như sau: Có bà mẹ khuyên người con đang làm quan phải phong kín hũ cá muối trở lại và bảo giao trả ngay cho người tặng. Điển tích này thường dùng để chỉ việc các bà mẹ khuyên con giữ gìn sự thanh liêm khi làm quan. Trong bài văn nói trên, ông Xưởng cho biết mẹ ông là bà Hoàng Thị đã thường xuyên cho ông thêm tiền để mong ông sống đầy đủ, không dính vào chuyện nhận của đút lót.

Vậy mà, 8 tháng sau khi hết tang mẹ, trở lại kinh đô, được giao chức Án sát tỉnh Biên Hòa (tháng 9-1843), ông Xưởng lại bị dính vào một vụ bê bối, bị kết tội “tham tang”, bị bãi chức rồi phải sung làm lính. Nhưng khi ấy, gia tộc và người địa phương nhất quyết không tin ông Xưởng là người như thế! Nhiều người khẳng định ông đã phải chịu án oan. Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, ông cùng Hoàng giáp Phạm Văn Nghị sát cánh bên nhau kêu gọi nhân dân nổi dậy chống Pháp và chỉ huy đạo quân tiến đánh Pháp tại Đà Nẵng.

Lời bàn:

Cứ theo nội dung của giai thoại nêu trên, tuy còn trẻ nhưng Phan Văn Xưởng đã được nhà vua cho giữ chức quan có quyền đàn hặc những việc làm sai đối với người có phẩm cấp cao hơn mình nhiều bậc. Thậm chí ông còn được tham gia vào công việc đặc biệt mà nhà vua giao cho Thượng thư bộ Hình là Vũ Xuân Cẩn. Chỉ riêng điều này cũng đã cho thấy Phan Văn Xưởng là người có tài năng, bản lĩnh và thanh liêm hơn người. Đặc biệt, ông còn là người có tinh thần yêu nước, thương dân hơn rất nhiều danh sĩ đương thời. Bởi khi giặc Pháp kéo quân vào xâm lược nước ta, ông đã đứng lên kêu gọi nhân dân chống lại quân Pháp. Trong khi đó có nhiều nho sĩ lại lẩn tránh thế sự, bỏ mặc trăm họ sống trong cảnh nước mất nhà tan.

Tiếc rằng, một con người, một tấm lòng trung nghĩa, sắt son là vậy nhưng lại bị hàm oan về cái điều mà cả cuộc đời ông cố tình né tránh. Âu đó cũng là lẽ thường của thời phong kiến. Bởi ở gần nhà vua lại được trọng dụng thì chẳng khác nào làm bạn với hổ dữ. Bởi nếu không biết xu nịnh thì ắt có ngày bị xử vì lời nói thật sẽ mất lòng. Hơn nữa, sinh ra ở đời mà được làm vua thì có mấy ai lại không ưa lời ngon ngọt? Và một khi vua đã không ưa thì hậu họa khó lường. Nếu không bị vua xử thì cũng bị đồng liêu ném đá sau lưng. Vâng, thói đời xưa nay vẫn thế.

N.D