ÔN CỐ TRI TÂN 06:01, 08/05/2017 GMT+7

BP - Uông Sĩ Đoan còn có tên khác là Sĩ Đạt, sinh năm Giáp Tuất (1694). Ông vốn tên thật là Giang Sĩ Đoan, nhưng bắt đầu từ đời ông do kiêng húy của chúa Trịnh Giang nên đổi thành họ Uông. Ông quê ở làng Vũ Nghị, huyện Thanh Lam, phủ Tân Hưng, trấn Nam Sơn (nay là xã Thái Hưng, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình), thi đỗ tiến sĩ khoa Tân Sửu (1721) đời Lê Dụ Tông.

Khoa thi năm đó có gần 3.000 thí sinh dự thi, kết quả triều đình chấm đỗ được 25 người. Trong danh sách người đỗ, Uông Sĩ Đoan đứng thứ 6 ở bậc Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân. Nội dung tấm bia khắc tên những người đỗ khoa này có đoạn cho biết như sau: Đề sách vấn hỏi về đạo trị nước. Sáng hôm sau, quan đọc quyển nâng quyển tiến đọc. Hoàng thượng đích thân xem xét, định thứ bậc cao thấp... Loa truyền người đỗ, bộ Lễ rước bảng vàng ra treo ở trước cửa nhà Thái học.

Lúc bấy giờ người tới xem chen vai nối gót, áo mũ đầy đường, đều nói rằng từ hồi Trung hưng tới nay, khoa mục được người thì khoa này là thịnh nhất. Mùa xuân năm sau cử hành ân điển. Ban áo mũ phẩm phục để được vẻ vang, cho dự yến Quỳnh thưởng hoa bạc. Tỏ lòng ưu ái ban cho bạc ròng, lại hậu đãi làm cho nhà cửa để có chốn chở che, theo thứ bậc cao thấp mà định tước vị, ân điển chất chồng. Lại sai khắc đá dựng bia ở nhà Quốc học. Sau khi đỗ đạt, Uông Sĩ Đoan bước vào con đường chính trị, ông trải nhiều chức vụ, làm quan đến Hữu Thị lang bộ Công, tước Lam đình bá và ông cũng là người khai sinh của một trong những dòng đại khoa bảng ở vùng Sơn Nam Hạ xưa và Thái Bình ngày nay.

Minh họa: S.H

Thuở hàn vi của Uông Sĩ Đoan cũng lắm chuyện éo le. Vì nhà nghèo nên ông phải đi ở rể tại làng Du Lâm, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc (nay thuộc Từ Sơn, Bắc Ninh). Và nếu không có sự giúp đỡ của một cô gái bán vải thì không rõ số phận ông sẽ như thế nào. Trong sách “Tang thương ngẫu lục” có viết về chuyện đó như sau: Khi chưa đỗ đạt, ông Uông Sĩ Đoan ở rể tại một nhà giàu trong làng Du Lâm và có một người con trai. Vợ của ông tính khí dữ dằn, hễ thấy bạn của chồng tới chơi là đuổi thẳng, lại còn lớn tiếng nói rằng: Đồ dài lưng tốn vải ăn no lại nằm chớ gì mà nói năng ỏm tỏi ra chiều bắng nhắng thế!

Đến khi có khoa thi, ông sắm sửa để đi, người vợ vốn tính rất keo kiệt, quyết không chịu chu cấp hành lý, lệ phí gì cho ông cả. Ông giận dỗi, vùng vằng ra đi, ai dè bà ta đuổi theo, lột hết quần áo, khiến ông phải lội xuống ao để núp. Bấy giờ có một cô gái ở làng bên cạnh cùng bà mang vải ra chợ bán, thấy cảnh ấy, liền nhờ bà tới hỏi xem đầu đuôi sự thể thế nào. Biết chuyện, cô xé vải tặng để ông đóng khố dùng tạm.

Khoa ấy ông thi đỗ, liền cưới cô gái kia làm vợ. Sau đó, ông làm quan trong triều đến hơn 60 năm, thọ 99 tuổi. Người con gái này sau được phong là chính phu nhân của ông. Các quan Bồi tụng là Uông Sĩ Lãng, Tri huyện Cẩm Giàng là Uông Sĩ Thiến, Lại bộ Lang trung là Uông Sĩ Trạch, đều do bà chính phu nhân này sinh ra cả.

Tương truyền, sau khi đỗ đạt và cưới cô gái bán vải cứu mình khỏi tình huống dở khóc dở cười, bà vợ cũ của Uông Sĩ Đoan liền chạy đến kiếm chuyện. Người vợ mới của ông bình thản nói: Tôi chỉ lấy cái mà bà đã nhẫn tâm vứt xuống ao, chứ có tranh giành cái gì của bà đâu? Còn như áo mũ hiện giờ mà chồng tôi đang mặc là của vua ban, bà có giỏi thì cứ đến mà lột.

Bà vợ cũ nghe vậy xấu hổ quá, bỏ làng mà đi, không rõ tung tích sau này ra sao nhưng người đời vẫn cười chê vì không thấy được “ngọc trong đá”. Bà chê chồng “dài lưng tốn vải ăn no lại nằm” mà quên mất trong dân gian cũng có câu rằng: Dài lưng đã có võng đào. Tốn vải đã có áo trào vua ban.

Lời bàn:

Bị chính người vợ của mình làm nhục giữa đường, nhưng trong cái không may ấy mà Tiến sĩ Uông Sĩ Đoan - một danh thần triều Hậu Lê, lại gặp được duyên may. Về việc này, nhà sử học Nguyễn Khắc Thuần đã viết những lời như sau: Ở đời, mỗi người có một cách nổi tiếng khác nhau, như bà vợ đầu của Uông Sĩ Đoan cũng là người nổi tiếng, chỉ tiếc là nổi tiếng ăn ở vô đạo. Khi lột hết quần áo của chồng để hạ nhục chồng, cũng là lúc chính bà ta đã lột bỏ hết chút tình mong manh cuối cùng của hai người. Ở đây, không phải chỉ có người xưa mà thời nay cũng phải khen cho Tiến sĩ Uông Sĩ Đoan ngày ấy đã giỏi nuôi chí học hành, lại còn giỏi nhịn.

Trong giai thoại trên, với người thiếu nữ bán vải thì cả lòng nhân ái lẫn đức tính đoan trang đều có thừa. Và câu nói của người xưa “phúc đức tại mẫu” quả không hề sai đối với bà. Chính nhờ đức tính ấy của người mẹ mà các con do bà sinh ra đều thành đạt, vinh hiển. Sống ở trên đời mà có được một người chồng như vậy, một người vợ như thế và cả 3 người con đều đỗ đạt, thành danh với sự nghiệp khó ai sánh bằng, thì âu đó cũng là điều dễ hiểu. Bởi người xưa cho rằng phúc báo của một người phụ nữ không chỉ liên quan đến tương lai của chính họ mà còn có thể ảnh hưởng đến gia đình, thậm chí cả gia tộc. Hay, “Một người phụ nữ tốt sẽ mang tới thịnh vượng cho ba thế hệ, người phụ nữ xấu sẽ làm hại đến ba thế hệ”. Tiếc rằng, hậu thế thời nay không có mấy người học và làm được như bà vợ sau của Tiến sĩ Uông Sĩ Đoan thời xưa. Bởi thế mới có người chính chuyên thì chẳng bằng ai, nhưng quyền lợi và địa vị thì lại muốn vơ hết vào lòng, thật đáng buồn thay!

N.D