ÔN CỐ TRI TÂN 15:30, 21/02/2017 GMT+7

Theo các tài liệu lịch sử còn lưu truyền đến ngày nay, thuở hàn vi, Dương Phúc Tư vừa đi cày vừa đi học. Sẵn có tư chất thông minh, lại ngày đêm đèn sách, được sự dạy dỗ chu đáo của người cha, người thầy mẫu mực là cụ Giảng Dụ Nghĩa Yêm, Dương Phúc Tư đã đạt đến đỉnh cao của nền học vấn thời cổ. Nhưng gặp buổi nhà Mạc tiếm ngôi nhà Lê, ông đắn đo mãi nên tới khi ngoài 43 tuổi mới ra dự thi. Khoa Đinh Mùi đời Mạc Phúc Nguyên, ông đỗ đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, đệ nhất danh, tức trạng nguyên, đứng đầu 30 tiến sĩ đời Mạc Phúc Nguyên. Bài văn sách thi đình của Dương Phúc Tư được vua phê rằng: “Điều đối thiết yếu, chân đại thủ bút, sĩ vị chân nho, xuất thế đạo hành” (có thể hiểu là: Điều đối thật là thiết yếu, đây là cây bút lớn, là vị chân nho, xuất thế đạo hành).  

Minh họa: S.H

Trạng nguyên Dương Phúc Tư từng làm quan nhà Mạc và giữ đến chức Binh bộ Thượng thư, được vua phong Tử Khanh Thiếu Bảo, Dương tướng công. Về sau, ông quy thuận nhà Lê và vẫn giữ chức cũ. Được một thời gian ông cáo quan về dạy học. Năm 1556, vua Lê Trung Tôn mất, Trịnh Kiểm cùng triều thần tìm được người tôn thất Lê Duy Bang lập nên vua Lê Anh Tôn cho nên cũng chẳng đáng để ông phò vua. Năm 1562, Mạc Phúc Nguyên chết, nhà Mạc tôn Mạc Mậu Hợp mới 2 tuổi lên làm vua, đại thần Mạc Đôn Nhượng phải bế vua coi chầu.

Với tình hình đó thì cả Nam - Bắc triều đều không phải là điều trạng nguyên Dương Phúc Tư tâm đắc. Ước mơ có vị minh quân để giúp nước, ông đã làm 185 bài thơ hoài cổ ca ngợi thời Nghiêu - Thuấn thịnh trị. Thời gian làm quan nhà Mạc của trạng nguyên Dương Phúc Tư xảy ra chiến tranh liên miên, phe phái giành ngôi, triều thần lũng đoạn, vì “vua chẳng ra vua, tôi chẳng ra tôi”. Cho nên ông từ quan về dạy học ở Cổ Thiết, Sơn Tây. Là bậc chân nho văn võ kiêm toàn, một thầy dạy học lỗi lạc, học trò của Dương Phúc Tư có nhiều người đỗ cử nhân, tiến sĩ. Trong đó có ông Phạm Trấn, người xã Lam Cầu, huyện Gia Lộc (Hải Dương) đỗ trạng nguyên, khoa thi năm Bính Thìn (1556). 

Kế thừa đạo học của trạng nguyên Dương Phúc Tư, họ Dương đã sinh thành những bậc quý hiển danh gia, làm nên sự nghiệp vẻ vang, mang tiếng thơm về cho dòng họ. Từ thế kỷ XVI đến hết thế kỷ XVIII là thời kỳ họ Dương ở xã Lạc Đạo rất thịnh vượng về khoa cử. Tính từ năm 1547-1754, họ Dương ở xã Lạc Đạo có 9 người đỗ đại khoa, trong đó có 1 trạng nguyên và 8 tiến sĩ. Con cháu ông sau di cư lập nghiệp ở nhiều nơi và đến đâu họ đều làm ăn thịnh đạt, học hành đỗ đạt cao, nhiều người thành danh. Ví như chi Dương Công Thiện ở xã Vĩnh Mộ, Sơn Tây, nay thuộc Tam Nông, Phú Thọ, đỗ cử nhân, mở trường dạy học đào tạo được nhiều nhân tài cho đất nước. Ở xã Dương Xá, huyện Gia Lâm có hai cha con Dương Đôn, Dương Hiệu đều đỗ tiến sĩ và làm đến thượng thư cùng triều, lại có anh em Dương Sử và Dương Khiêm đỗ tiến sĩ cùng khoa. Xã Phú Thị, huyện Châu Giang (nay là xã Mễ Sở, huyện Văn Giang) có chi Dương Duy Thanh (đỗ cử nhân) từng làm Đốc học Hà Nội và các cháu chắt là Dương Bá Trạc, Dương Quảng Hàm...

Dương Phúc Tư sáng tác nhiều thơ, phú toàn bằng chữ Hán. Tư chất, tính tình và hình ảnh của ông thể hiện trong văn chương trung thực đôn hậu, khoan dung độ lượng, quý sự học hành thi thư lễ nhạc. Thơ ông ca ngợi công ơn người dạy dân làm ruộng, trồng dâu dệt lụa, ca ngợi người thục nữ đảm đang, ca ngợi những ông vua nhân từ, chăm lo vỗ về dân chúng, phê phán lối sống sa đọa.

Lời bàn:

Ở nước ta, họ Dương là một trong những dòng họ xuất hiện sớm, với những đặc trưng cơ bản là yêu nước, hiếu học, đoàn kết, có ý thức cùng trăm họ trong sự nghiệp dựng nước, giữ nước và hưng thịnh nước nhà. Và còn một điều đặc biệt nữa là họ Dương từ lâu được công nhận là dòng họ khoa bảng nổi tiếng của Việt Nam. Tại Văn miếu Quốc Tử Giám (Hà Nội), trong số 82 văn bia thì có 21 người có tên họ Dương, với tổng số 57 tiến sĩ, trạng nguyên. Và thời nào cũng vậy, dòng họ Dương đều có những con người tài năng xuất chúng và hết lòng vì dân, vì nước.

Theo nội dung của giai thoại này thì trạng nguyên Dương Phúc Tư là một “chân nho - đại thủ bút”. Song, nếu không hiểu rõ hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ thì không thể thấy hết cái vĩ đại của ông và nếu hiểu khác đi thì sẽ không còn là “chân nho” nữa. Việc ông từ quan về dạy học không phải khước từ hay thoái thác trách nhiệm của bậc đại sĩ đối với dân, với nước, mà là để giúp giang sơn xã tắc và trăm họ bằng việc đào tạo ra những con người có đủ tài xoay chuyển vận mệnh của dân tộc về sau. Tiếc rằng, hậu thế thời nay vẫn còn không ít người chẳng những không noi gương tiền nhân mà còn làm xấu đi hình ảnh cao đẹp của người thầy bằng việc bắt học trò phải học thêm. Thậm chí có người còn bạo hành với học sinh, thật đáng buồn thay.

N.D