ÔN CỐ TRI TÂN 13:17, 07/01/2017 GMT+7

BP - Nguyễn Quỳnh (1677-1748) là danh sĩ thời vua Lê - chúa Trịnh ở đàng Ngoài. Ông từng thi đỗ hương cống nên còn gọi là Cống Quỳnh. Ông nổi tiếng với sự trào lộng, hài hước tạo ra nhiều giai thoại nên trong dân gian vẫn thường gọi ông là Trạng Quỳnh dù không đỗ trạng nguyên. Thuở nhỏ, ông học với ông nội và cha. Năm 1696, Nguyễn Quỳnh thi đỗ giải nguyên, nhưng đi thi hội nhiều lần bị hỏng.

Về sau, triều đình bổ nhậm ông làm giáo thụ các huyện Thạch Thất, Phúc Lộc (Sơn Tây), tiếp đến làm huấn đạo phủ Phụng Thiên ở kinh thành Thăng Long. Năm 1718, ông thi đỗ khoa Sỹ vọng được bổ làm Tri phủ Thái Bình, rồi về làm Viên ngoại lang ở bộ Lễ. Về sau bị giáng xuống chức Tu soạn ở Viện Hàn lâm. Tuy không đỗ cao, nhưng ông vẫn nổi tiếng là người học hành xuất sắc. Do tính cách trào phúng nên dân gian thường đồng hóa ông vào nhân vật Trạng Quỳnh - một ông Trạng dân gian nổi tiếng với tính trào lộng. Trong dân gian ngày nay còn lưu truyền nhiều giai thoại về ông và sau đây là một trong số đó:

Chuyện xưa kể lại rằng, tên cầm đầu thị thần và bọn hoạn quan trong phủ chúa rất ghét Quỳnh. Chúng bèn bàn nhau tìm cách hại Quỳnh. Chọi với Trạng thế nào nổi về mặt đối đáp nghĩa lý, văn chương, bọn chúng bày ra chọi gà. Chúng nuôi nhiều gà nòi nổi tiếng, có con “ăn” giải mấy năm liền, nức tiếng cả kinh kỳ, phố Hiến. Lúc đầu chúng đến gạ, Quỳnh từ chối. Sau thấy chúng nài nỉ năm lần, bảy lượt, Quỳnh chặc lưỡi: “Ừ thì chọi”. Bên kia mừng rơn, vội về phục thuốc, phục sâm cho gà đẫy lực trước khi ra sân đấu. Chúng còn dẻo miệng tán tỉnh mời được cả chúa nhận lời đến ngự tọa cuộc vui.

Sới chọi mở vào một buổi sáng tại sân nhà Trạng. Không kể nhà chúa và lũ lâu la hầu cận, hôm ấy nhiều quan văn, quan võ trong triều cùng dân chúng kinh thành nghe tiếng, chen chúc đến xem chật như nêm. Một hồi ba tiếng trống vừa dứt, cả hai đều tung gà ra sới. Gà của bọn quan thị thoạt trông đủ biết là gà chiến lão luyện. Da nó trần trụi đỏ au, đôi mắt là hai hòn than lửa, mỏ thì quặp xuống, trông còn dễ sợ hơn mỏ đại bàng. Nó chưa rướn cổ, dang cánh, chỉ mới ướm cựa đặt những ngón chân xuống nền bằng mà bụi cát đã vẩn lên từng đám... Trong khi đó, trông đến gà của Trạng, ai cũng phải cười. Không những nó thiếu khí thế oai phong, ngay đến cốt cách bình thường của một con gà chọi cũng không có được. Nhìn kỹ, nó như loại gà trống thiến, nhưng ở đây, chưa có ai có thể bất ngờ tới điều đó. Biết đâu “tẩm ngẩm đá ngầm chết voi” thì sao?

Hai “đấu thủ” gặp nhau ở vòng giao chiến thứ nhất. Người ta thấy gà của Trạng không thu thế gì, đập cánh phành phạch nhảy chồm ngay lên mổ vào đầu đối phương. Số đông khán giả vốn có cảm tình với Trạng ghét lũ nịnh thần quan hoạn, đã vỗ tay reo hò. Vừa ngay đấy, con gà thiện chiến kia ra miếng. Chỉ một loáng, nó xỉa cựa chân trái vỡ ức con gà của Trạng... Kẻ “chiến bại” rũ lông cánh nằm giẫy đành đạch... Trên chòi cao, chúa cả mừng cười khoái trá. Người đứng xem chán ngán bỏ về, còn bọn quan thị thì hò reo đắc thắng. Một tên đến trước mặt Trạng, nói khiêu khích: Thế mà có kẻ dám bảo gà của Trạng chọi thắng gà của xứ Tàu. Té ra chỉ toàn đồn hão! Quỳnh làm bộ buồn phiền đáp lại: Vâng, các ông nói phải. Trước kia gà của tôi cũng cứng cựa, nhưng từ khi nó bị thiến mới đâm ra đổ đốn thế này.

Bấy giờ  nhà chúa và lũ tay chân mới biết Trạng chơi xỏ, đem gà thiến ra chọi với gà chính cống. Thầy tớ chúa tôi bẽ mặt, nháy nhau rút quân cho nhanh. Trạng vẫn không tha, cứ lễ mễ ôm con gà chết, chạy theo đám quan gia, cờ, quạt... mà khóc: Khốn nạn thân mày gà ơi! Mày đã bị thiến thì còn đua đòi làm gì? Tao đã bảo, mày không nghe, mày cứ ngứa nghề mà tranh chọi... Hu... hu... Mày chết nhục nhã, hèn hạ cũng là đáng đời mày, chỉ thương tao tốn cơm, phí thóc, mất công toi nuôi mày, gà ơi là... con gà... bị thiến... kia ơi! Tiếng Trạng khóc gà “đuổi” tận vào cung cấm. Bọn quan lại đóng chặt mấy lần cửa vẫn còn nghe văng vẳng câu chửi mỉa đau như hoạn.

Lời bàn:

Thái giám, hay trong dân gian thường gọi là hoạn quan, là những người nam giới bị khiếm khuyết bộ phận sinh dục có thể do bẩm sinh tuy họ cũng có dương vật nhưng không có tinh hoàn, hoặc không có cả dương vật lẫn dịch hoàn, hoặc mất đi do việc hủy hoại hay làm tổn thương đến bộ phận sinh dục. Những người này được sử dụng để làm việc trong cung vua chúa thời phong kiến. Và thời đó, hoạn quan vốn chỉ là quan trong nội đình, không có quyền can dự chính sự, nhưng là người hầu cận thường ngày gần nhất của hoàng đế, được hoàng đế tin dùng, nên có không ít người lộng quyền, nắm được đại quyền chính trị, thậm chí có thể phế lập hoàng đế.

Là người thông minh, hài hước nhưng ngang tàng nên Nguyễn Quỳnh đã nhiều lần đứng ra chống lại bọn sứ thần phương Bắc để bảo vệ quốc thể, chơi khăm tất cả kẻ hà hiếp dân lành, từ vua chúa đến quan lại... Những truyện kể về Trạng Quỳnh vừa thâm thúy vừa trào phúng, là tiếng cười của người dân dành cho những kẻ có chức quyền nhưng tham lam, ngu dốt. Chính vì thế, với người dân đương thời, ông là nhân vật đại diện cho khát vọng tư tưởng của nhân dân. Và dưới con mắt của ông, quan lại dưới là những kẻ mất nhân cách, dốt nát, vào luồn ra cúi. Và chính ông đã thay mặt nhân dân lao động làm một cuộc “khởi nghĩa” bằng tiếng cười để từ giã chế độ phong kiến suy tàn một cách hài hước nhất.

N.D