ÔN CỐ TRI TÂN 14:03, 06/01/2017 GMT+7

Tâu hoàng thượng, ông tôi kể lại rằng: Trước khi cố tôi nhắm mắt, con cháu xúm xít quanh giường hỏi cố tôi có dặn con cháu điều chi không. Nhưng cố tôi không trả lời. Con cháu không yên tâm, cứ gặng hỏi mãi, cố tôi chỉ quát lên một câu: Hỏi cái mả cha bay hay sao mà hỏi mãi rứa, rồi tắt thở.

Chuyện khác, vì Xiển Ngộ có nghề làm thuốc nên vua thường mời vào kinh chữa bệnh. Một hôm, Xiển vào thăm vua vì nghe nói vua mắc phải bệnh hiểm nghèo mà sách gọi là “tứ chứng nan y”. Và Xiển cho biết tứ chứng nan y đó là què, mù, câm, điếc. Vua nổi giận hỏi, Xiển Bột đáp rằng là có nguyên do vì:

Thiên hạ thấy hoàng thượng suốt năm chỉ quanh quẩn trong cung điện nên họ lầm tưởng là ngài què. Nước sắp mất mà hoàng thượng vẫn ung dung vui thú nên họ lầm tưởng là ngài mù. Trước cảnh núi sông bị quân giặc giày xéo mà hoàng thượng cứ ngồi im nên họ tưởng là ngài câm. Khắp nơi người ta đều kêu hoàng thượng là kẻ hèn yếu, khiếp nhược nhưng ngài vẫn làm ngơ ký hòa ước hàng giặc, nên họ lầm tưởng là ngài điếc.

Vua biết Xiển chửi mình, tức uất người nhưng không đủ lý lẽ để bắt tội được.

Chuyện kể rằng, có một ông quan án sát là Nguyễn Văn Tiêu về quê ngoại là làng Yên Lược ăn giỗ. Ông ta bắt dân làng phải dọn dẹp đường sá sạch sẽ, mang cờ quạt đón rước thật long trọng. Mọi người phải quét đường làng, phát quang cây cối. Khi gà gáy, Xiển dậy lấy phân chó đem ra đường cái, cứ cách một quãng bỏ một bãi, bãi nào cũng cắm một quả ớt lớn (ở vùng Thanh Hóa gọi ớt là tiêu). Sáng ra, khi mọi người kính cẩn đón rước quan Án Tiêu, Xiển vác cờ đi trước, cứ hễ trông thấy bãi phân chó có cắm quả ớt, ông lại chửi: Tổ cha đứa nào ỉa ra tiêu. Quan Án Tiêu nằm trong cáng nghe tiếng chửi, biết là Xiển chửi mình nhưng không đủ lý do để bắt bẻ, đành gọi bọn lý hương lại, quở trách không chịu đôn đốc dân phu quét dọn đường sá cho sạch và bảo chúng truyền lệnh rằng: “Quan huyện trong người khó ở, mọi người không được to tiếng, ồn ào”!

Có một viên quan huyện hay nịnh hót quan trên để chóng được thăng quan tiến chức. Một trong những viên quan hắn thường bợ đỡ là quan án Nguyễn Văn Tiêu. Để nịnh quan thầy, hắn ra lệnh cho dân làng trong huyện không ai được nói đến tiếng “tiêu”, ví dụ hạt tiêu thì phải nói là hạt ớt... và hễ ai thấy người nào trái lệnh thì được phép vả vào mồm người đó ba cái thật đau, rồi đem trình quan trị tội.

Một hôm, Xiển mang một ít quần áo rách mướp xin vào bái quan và thưa là nhà nghèo quá, gia tài chỉ còn một ít quần áo rách, nhờ quan cầm hộ cho lấy ít tiền về làm vốn sinh nhai. Tức thì quan giận mắng mỏ, Xiển thưa rằng: Xin ngài thương kẻ học trò nghèo túng này, không gì cũng mang danh là người quân tử... Quan cướp lời: Quân tử gì mày! Đồ quân tử cùng quân tử cố! Xiển đối lại: Khổng Minh túng Khổng Minh cầm!

Hai câu đối đáp trên đã làm thành đôi câu đối hay. Quan phục tài Xiển, thưởng cho một quan tiền nhưng lại chọn cho tiền chôn dưới đất lâu ngày bị han rỉ hết cả. Xiển đỡ lấy quan tiền, cầm một đồng dằn mạnh xuống đất, tiếng kêu nghe cành cạch, rồi nói: Bẩm quan, tiền này không “ớt” được ạ! Quan vô tình mắng: Mày điên à! Tiền này mà không tiêu được ư?

Chỉ chờ có thế, Xiển liền vả cho quan ba cái tát vào mồm. Quan hô lính bắt trói. Xiển ngăn lại nói: Chắc ngài vẫn chưa quên cái lệnh kiêng nói tiếng “tiêu” mà quan án ngài mới ban ra. Tôi làm vậy cũng chỉ là thi hành cái lệnh ấy của ngài mà thôi!

Lời bàn:

Những câu chuyện cười của Nguyễn Xiển hết sức dí dỏm nhưng chứa đựng sự châm biếm, đả kích sâu cay vào thói hư, tật xấu của xã hội, những quan lại, cường hào chuyên hiếp đáp dân lành. Tiếng cười phê phán của Nguyễn Xiển là cười phát ra từ cái đáng cười. Cái đáng cười chứa đựng cái hài hiểu theo nghĩa triết học, nghĩa là có mâu thuẫn bên trong. Đó là mâu thuẫn giữa cái xấu và cái đẹp, giữa hình tượng và ý niệm, giữa sinh động và máy móc.

Tiếng cười trong những mẩu chuyện cười của Nguyễn Xiển đã đem lại cho người đọc, người nghe nhận thức sâu sắc về bản chất thối nát của tầng lớp thống trị phong kiến. Không những thế, từ những mẩu chuyện này, nhân dân còn chỉ rõ nguyên nhân sâu xa của tình trạng bất công ngang trái trong xã hội không phải bắt nguồn từ một phía. Sau tiếng cười là thái độ phản kháng, bất bình của nhân dân, đồng thời cũng phản chiếu khát vọng về một lẽ công bằng thật sự ở đời. Cũng từ đó, bản chất của xã hội thối nát, những chân dung châm biếm về bọn thống trị lần lượt hiện lên, bị soi trước ánh sáng.

N.D