ÔN CỐ TRI TÂN 13:47, 25/11/2016 GMT+7

BP - Theo sách “Đại Nam chính biên liệt truyện”, trong phong trào Cần Vương chống Pháp vào thế kỷ XIX, Quảng Bình là nơi có phong trào sôi nổi và mạnh mẽ nhất. Bên cạnh vua Hàm Nghi có các sĩ phu yêu nước, tiến hành một cuộc kháng chiến gian khổ, oanh liệt chống lại triều đình tay sai bán nước và thực dân Pháp xâm lược. Trong số những lãnh tụ xuất sắc của phong trào Cần Vương ở Quảng Bình, Lãnh binh Mai Lượng là một võ tướng có nhiều đóng góp to lớn.

Mai Lượng sinh năm Mậu Tuất (1838) tại làng Thọ Linh, nay thuộc xã Quảng Sơn, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. Từ nhỏ, ông mồ côi cả cha lẫn mẹ, được người anh ruột nuôi dạy và cho ăn học. Ông là người có tư chất thông minh, nghị lực. Cùng với việc học tập văn chương, ông thường xuyên luyện tập võ nghệ cùng các trai tráng trong làng. Ông thi đỗ cử nhân võ năm 1865 dưới triều Tự Đức. Năm 27 tuổi, ông được triều đình sung vào quân ngũ, được phong chức Hiệp quản. Ngay từ những ngày đầu làm quan của triều đình Huế, Hiệp quản Mai Lượng đã tỏ rõ ý thức độc lập dân tộc. Ông thường phê phán những hành động yếu hèn, bất lực của phái chủ hòa là muốn đầu hàng giặc. Trước sự tấn công của giặc Pháp, triều đình Huế đã đi từ nhượng bộ này đến nhượng bộ khác.

Với việc ký Hiệp ước Pate notre (6-6-1884), giai cấp phong kiến Việt Nam, triều đình Huế tự mình chấm dứt vai trò, vị trí trước dân tộc. Nhiều vị quan lại và sĩ phu yêu nước hết sức phẫn uất trước hành động đầu hàng và bán nước của triều đình, nên đã từ quan về quê, trong đó có Hiệp quản Mai Lượng. Sau khi vua Hàm Nghi xuất bôn, xuống chiếu Cần Vương, kêu gọi nhân dân đứng lên chống thực dân Pháp, Mai Lượng đã tập hợp lực lượng, chiêu mộ dân binh, nghĩa dũng đánh giặc ở vùng hữu ngạn sông Gianh. Đội quân của Lãnh binh Mai Lượng có lúc lên đến ngàn người, được phiên chế tổ chức thành đội ngũ chặt chẽ.

Căn cứ chính của nghĩa quân đóng ở Cao Mại, được bố phòng chặt chẽ, có nơi luyện tập binh sĩ, xưởng đúc rèn vũ khí, gươm đao. Ông cho quân sĩ phát nương làm rẫy có lương thực để chiến đấu lâu dài. Nghĩa quân thường sử dụng lối đánh du kích, khi xung trận rất dũng mãnh và mưu trí. Cuối tháng 4-1887, giặc Pháp tập trung quân càn quét vùng Troóc và tiến đánh căn cứ của nghĩa quân Mai Lượng. Ông đã chỉ huy nghĩa quân dựa vào địa thế rừng núi chống trả quyết liệt, gây cho địch nhiều tổn thất. Tuy vậy quân địch quá mạnh, nghĩa quân phải phân tán thành toán nhỏ rút về hợp với quân của Tôn Thất Đàm ở Tuyên Hóa. Cuối năm 1887, giặc Pháp tổ chức đột kích với hỏa lực mạnh đánh vào căn cứ nghĩa quân nhưng chúng không chiếm được.

 Năm 1888, nghĩa quân Nguyễn Phạm Tuân tan rã, sau khi ông mất, vua Hàm Nghi bị bắt (1-1-1888), Tôn Thất Thiệp bị địch giết chết, Tôn Thất Đàm thoái chí giải tán nghĩa quân rồi lên núi tự vẫn. Lê Trực thế cô giải tán nghĩa quân và ra hàng, Lê Mô Khởi bị bệnh nặng chết. Trước tình hình đó, nghĩa quân của Mai Lượng vẫn tiếp tục chiến đấu, để đối phó với khó khăn, Mai Lượng một mặt cho binh lính tăng cường canh gác từ xa, mặt khác chia thành các toán nhỏ, sử dụng lối đánh du kích để phục kích tiêu hao lực lượng địch. Đồng thời cho người ra Hà Tĩnh tìm cách bắt liên lạc với nghĩa quân Phan Đình Phùng để phối hợp kháng chiến.

Nhưng tiếc thay, ngày 12-5-1890, Mai Lượng đã qua đời tại căn cứ Cao Mại sau một cơn bệnh sốt rét ác tính nghĩa quân đã mai táng thi thể ông ở căn cứ Cao Mại. 3 năm sau, gia đình và nhân dân địa phương bí mật chuyển hài cốt của ông về mai táng tại quê nhà. Sau khi Lãnh binh Mai Lượng qua đời, nghĩa quân hoạt động thêm một thời gian nữa và tan rã. Phong trào Cần Vương chống Pháp ở Quảng Bình cũng chấm dứt vào giữa năm 1890.

Lời bàn:

Trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc, vào những năm cuối của thế kỷ XIX, một phong trào chống Pháp và chống triều đình phong kiến đầu hàng tay sai dưới tên gọi “Cần Vương” do vua Hàm Nghi lãnh đạo đã khởi phát rầm rộ và rộng khắp trên phạm vi toàn quốc. Sau khi vua Hàm Nghi bị bắt, cuộc kháng chiến dưới danh nghĩa Cần Vương dần dần đi vào thoái trào, nhưng ngọn lửa của lòng yêu nước, chí căm thù giặc vẫn âm ỉ cháy trong lòng nhân dân Quảng Bình. Phong trào Cần Vương tuy chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn, nhưng là trang sử mở đầu cho cuộc kháng chiến suốt hơn 1 thế kỷ của nhân dân ta chống thực dân và đế quốc quân xâm lược giành lại độc lập, tự do cho dân tộc.

Với danh nhân Lãnh binh Mai Lượng, từ khi ra làm quan đến lúc qua đời, ông một lòng đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược đến cùng. Khi vua Hàm Nghi ra Quảng Bình xuống chiếu Cần Vương, ông là một trong những sĩ phu đầu tiên hưởng ứng phong trào và chiến đấu quên mình làm cho địch gặp vô vàn khó khăn. Khi phong trào gần như thất bại ông không hề thoái chí mà vẫn động viên nghĩa quân chiến đấu vì độc lập dân tộc. Lãnh binh Mai Lượng xứng đáng là một danh nhân với những đóng góp to lớn vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp cuối thế kỷ XIX. Vì vậy, cuộc đời, sự nghiệp của ông xứng đáng được hậu thế muôn đời tôn vinh và ngưỡng mộ.

N.D