ÔN CỐ TRI TÂN 14:22, 07/09/2016 GMT+7

BP - Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, Trần Đình Thám còn gọi là Trần Đình Thâm và Trần Đình Tham. Ông có tên hiệu là Hủ Phố. Ông là nhà thơ có tài và làm quan trong triều đình nhà Trần ở cuối thế kỷ XIV. Quê ông ở làng Phúc Đa, xã Chí Tri, huyện Đông Triều (nay thuộc tỉnh Quảng Ninh). Năm Giáp Dần (1374), niên hiệu Long Khánh năm thứ 2, đời vua Trần Duệ Tông tổ chức thi Đình, ban cho Đào Sư Tích đỗ trạng nguyên, Lê Hiến Phù đỗ bảng nhãn, Trần Đình Thám đỗ thám hoa. Ông được bổ nhiệm chức quan Trung thư thị lang, kiêm Tri thẩm hình viện sự, sau đó thăng dần lên Ngự sử trung tán, quyền Giám tu Quốc sử.

Năm Đinh Tỵ (1377), tháng giêng, vua Trần Duệ Tông thân chinh đi đánh Chiêm Thành bại trận, vua trúng tên độc chết. Tháng 5, Thượng hoàng Nghệ Tông, tức anh của Trần Duệ Tông lập con trưởng của vua là Kiến Đức đại vương Trần Hiện lên ngôi hoàng đế, tự xưng Giản Hoàng, tức Trần Phế Đế. Tháng 9, triều đình họp bàn cử sứ giả sang cáo phó với nhà Minh, nói là vua đi tuần ngoài biên giới bị chết đuối và báo tin lập vua mới. Quan tư đồ Trần Nguyên Đán xin nhà vua cử người cao nhã, có tài biện bác sắc sảo, có bản lĩnh kiên cường, lại biết cả tiếng người Minh nữa, để không chỉ làm việc nghi lễ mà còn phải dò tìm thêm ý tứ người Minh đối với nước ta, sau cùng chọn Trần Đình Thám đi sứ.

Đi sứ, đoàn sứ Đại Việt do Thám hoa lang Trần Đình Thám cầm đầu, hết đi ngựa lại đi thuyền ròng rã 6 tháng mới đến được thành Yên Kinh. Tới nơi, cả sứ đoàn phờ phạc ốm đứng ốm ngồi, non nửa tháng mới xin ra mắt Minh Hồng Vũ - niên hiệu của vua Minh Thái tổ Chu Nguyên Chương, sau khi đánh bại nhà Nguyên lập ra nhà Minh và ở ngôi 31 năm từ 1368-1398. Sứ đoàn Đại Việt dâng biểu thăm hỏi của Thượng hoàng Trần Nghệ Tông, cùng danh mục các thứ đồ tiến cống lên vua Minh. Tiếp đó là biểu cáo phó việc vua Trần Duệ Tông đi tuần ngoài biên cương bị chết đuối, cùng với biểu xin tấn phong cho vua mới.

Trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư” có đoạn chép lại sự việc này như sau: Triều đình sai Trần Đình Thám sang cáo phó với nước Minh và nói rằng Trần Duệ Tông đi tuần biên giới bị chết đuối và báo tin lập vua nối ngôi. Người Minh từ chối việc đến viếng, lấy cớ rằng có ba thứ chết không có lễ viếng. Đó là chết vì sợ, hai là chết vì bị đè và ba là chết đuối. Đình Thám cãi lại, nói rằng người Chiêm gây loạn quấy nhiễu ở biên cương, còn Trần Duệ Tông có công chống nạn cứu dân, sao lại không viếng? Sau đó, nhà Minh nghe là phải nên mới sai sứ đi điếu.

Sau khi về nước, Trần Đình Thám từ chức Thám hoa lang, được nhà vua thăng làm Trung thư thị lang và kiêm Tri thẩm hình viện sự. Lúc ấy, Hồ Quý Ly được Nghệ Tông tin dùng, thâu tóm quyền hành sai khiến thiên hạ. Mượn danh nghĩa Nghệ Tông, thảo chiếu “Cầu lời nói thẳng”, soạn sách Minh Đạo. Khi đó, Trần Đình Thám đang giữ chức quan Tri thẩm hình viện sự, đáng ra nắm trong tay mọi điều cơ mật của đất nước, nay chỉ là hữu danh vô thực, mọi quyền hành đều thuộc về phủ Thái sư do Hồ Quý Ly thâu tóm. Nhận chiếu cầu lời nói thẳng, ông cùng Đào Sư Tích, Lê Hiến Phù, Bùi Mộng Hoa, Đoàn Xuân Lôi bàn đối sách. Tất cả cùng quyết chí nói toạc âm mưu soán đoạt của Hồ Quý Ly và tội ác của cha con họ Hồ, nhằm chặn đứng âm mưu của Hồ Quý Ly và cảnh tỉnh thượng hoàng.

Nhận tấu sơ hồi âm, cha con Hồ Quý Ly âm mưu trị tội những sĩ phu đã thẳng thắn vạch tội họ. Thoạt tiên là một người trong hoàng tộc, Thám hoa lang Trần Đình Thám bị biếm từ hàng tam phẩm xuống hàng bát phẩm và bị đi đày Viễn Châu với tội trạng tiết lộ cơ mật. Ông tự tay chọc thủng màng tai để không còn phải nghe bất cứ điều gì từ triều đình mà ông cho là thối tha nữa, ông thường thổ lộ với bạn bè: Cái thời mà vua tôi không thật bụng với nhau, thì sự ngờ nghệch đui điếc lại chính là chiếc áo giáp che chắn những con mắt cú vọ của bọn thám tử triều đình. Việc làm của ông bị trung thừa là Đồng Thức tố giác nên bị giáng làm Đồng giám tu quốc sử bí thư án. Tiếp sau lần lượt Đào Sư Tích, Đoàn Xuân Lôi, Lê Hiến Phù đều bị xử tội, riêng Bùi Mộng Hoa tự vẫn để bảo toàn khí tiết.

Lời bàn:

Nhận xét về Trần Đình Thám, sử thần Ngô Sĩ Liên đã viết trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư” rằng: Kẻ sĩ lúc bé đi học là muốn biết những điều lớn lên mình sẽ làm, rồi lớn đi làm tức là làm những điều mình đã học, học ba trăm bài thơ trong Kinh Thi đi sứ bốn phương không làm nhục mệnh vua. Trần Đình Thám là người được như thế đó. Huống chi gặp thời gian thần tiếm vị, cướp ngôi, lại biết tự giấu mình để tránh quyền vị, thực đáng gọi là kẻ sĩ, không phụ với học vấn của mình vậy. Và chỉ riêng với lời nhận xét này cũng đã là quá đủ để tên tuổi cũng như sự nghiệp của Trần Đình Thám mãi được lưu danh trong sử sách.

Tiếc rằng, thời nay hậu thế không phải ai ai cũng hiểu và làm theo điều phải mà tổ tiên xưa đã làm. Đã vậy, lại có kẻ khi thấy nước đục lại còn đổ thêm bùn và chẳng những thò hai tay mà còn nhúng cả hai chân vào khuấy cho đục thêm. Bởi thế người xưa mới có câu rằng: “Đục nước béo cò” là vậy. Và thời nào cũng vậy, chỉ có những kẻ ăn bẩn mới làm được việc ấy, thật đáng khinh thay.

ND