ÔN CỐ TRI TÂN 15:35, 07/08/2016 GMT+7

BP - Hồ Tông Thốc là nhà sử học của nước ta vào thời vua Trần Nghệ Tông trị vì. Ông làm quan triều Trần và giữ tới chức Hàn lâm Học sĩ phụng chỉ kiêm Thẩm hình viện sứ, soạn các bộ sách sử như Việt Nam thế chí; “Việt sử cương mục”, nhưng tất cả đến nay đều đã thất lạc. Trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, sử thần Ngô Sỹ Liên khi bàn về sách Việt sử cương mục của Hồ Tông Thốc, thì viết rằng: Riêng có bộ “Việt sử cương mục” của Hồ Tông Thốc làm là ghi chép thận trọng mà có phương pháp, bình luận sự việc thiết đáng mà không rườm rà, cũng gần hy vọng được. Nhưng sau cơn binh lửa, sách ấy không truyền.

Còn theo các tài liệu khác thì khi nhà Minh xâm lược Đại Việt, theo phần Văn Tịch chí trong sách “Lịch triều hiến chương loại chí”, các sách của Hồ Tông Thốc đã bị nhà Minh tịch thu đem về Kim Lăng. Cũng theo một số tài liệu khác thì tên của ông nguyên là Hồ Tông Thốc, song sách “Khâm định Việt sử thông giám cương mục” ghi là Hồ Tôn Thốc do kiêng húy nhà Nguyễn. Ông người ở Sĩ Thành, Diễn Châu, nay là xã Thọ Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An.

Theo các sử gia thời nay, với tác phẩm “Việt Nam thế chí”, Hồ Tông Thốc là người đã đưa thời đại Hùng Vương vào sử. Nguyên bản “Việt Nam thế chí” đã mất, nhưng lời tựa của tác phẩm này đã được Phan Huy Chú (1782-1840) chép lại đầy đủ trong Thiên văn tịch chí bộ “Lịch triều hiến chương loại chí” đồ sộ. Lời tựa này cho ta biết “Việt Nam thế chí” chép 18 đời vua Hùng và các đời nhà Triệu. Và chính Hồ Tông Thốc là người đầu tiên đưa ra danh xưng Việt Nam với ý nghĩa là quốc hiệu. Đồng thời, ông cũng chính là người có quan điểm độc đáo, đúng đắn về thời Hồng Bàng, tức thời các Hùng Vương cùng với mối quan hệ giữa huyền thoại với lịch sử.

Và theo Phan Huy Chú, Hồ Tông Thốc đã viết trong sách “Việt Nam thế chí”, rằng: Huống chi đất Việt ta ở vào cõi xa, sự hiểu biết cũng khác, từ đời Hồng Bàng thời gian xa cách, trong lúc mở mang, sách vở chưa đủ, lễ nhạc chưa làm, nếu cho là có thực thì bởi đâu mà biết? Nếu cho là không có thì bởi đâu mà xét ra? Cho nên những chuyện cóp nhặt được đều là lượm lặt ở tiếng vang, chuyện đồn, trích lấy đầu đuôi để cho biết rõ về phả ký từng đời mà thôi, còn những sự tích lờ mờ khó xét, tạm giữ đó để chờ các bậc quân tử sau này, dám đâu xuyên tạc ra lời quái dị để mê hoặc người đời. Độc giả nếu lưu tâm nhận kỹ, có sức suy nghiệm thì ngọc và đá đều sẽ rõ ràng, những hình tiếng bóng vang của những chuyện quái đản không đợi phá cũng vỡ...

Dưới triều vua Trần Nghệ Tông, năm 1372, Hồ Tông Thốc được làm Hàn Lâm viện học sĩ. Sau ông được thăng chức nhiều lần, năm 1386 được phong làm Hàn Lâm học sĩ phụng chỉ kiêm Thẩm hình viện sứ. Ngoài những tác phẩm đã nâng cao vị thế của ông trong giới sử học của nước nhà, trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, có ghi lại hai mẩu chuyện, phản ánh hai lần nổi tiếng khác nhau trong cuộc đời của Hồ Tông Thốc.

Chuyện thứ nhất kể rằng, ngay từ khi còn trẻ, Hồ Tông Thốc tuy đã đỗ đạt cao, song tiếng tăm chưa lớn lắm. Một hôm nhân tiết Nguyên tiêu, có vị đạo nhân ở kinh sư tên là Lê Pháp Quan treo đèn đặt tiệc, mời khách văn chương khắp nơi về dự rất đông vui. Ngày ấy, một khi đã có rượu thì ắt phải có thơ, được chủ nhà mời nên Hồ Tông Thốc nhận thiếp xin đề thơ và ông làm xong cả trăm bài thơ trong một bữa tiệc. Khách dự tiệc xúm lại xem, ai cũng thán phục. Từ ấy, tiếng tăm Hồ Tông Thốc vang dậy cả kinh sư, được người đời kính trọng.

Chuyện thứ hai kể rằng, khi Hồ Tông Thốc còn làm chức An phủ sứ, có bòn rút của dân, sự việc bị phát giác. Vua Trần Nghệ Tông lấy làm lạ, thân chinh hỏi việc này và khi đó Hồ Tông Thốc lạy tạ mà thưa rằng: Một người được ơn vua, cả nhà ăn lộc trời! Nghe xong, vua Trần Nghệ Tông chẳng những tha tội mà sau đó còn cho thăng chức nhiều lần.

Lời bàn:

Theo các tài liệu lịch sử còn lưu truyền đến ngày nay thì Hồ Tông Thốc quả không chỉ là nhà thơ tài năng, mà ông còn là một sử gia uyên thâm và thông tuệ. Ông là người đã viết những cuốn sử đầu tiên của nước ta là “Việt sử cương mục” và “Việt Nam thế chí”. Danh từ “Việt Nam” được ông dùng lần đầu tiên với tư cách là Quốc hiệu của nước ta từ thời Trần. Điều đáng trân trọng và tôn vinh ở ông là trong tất cả tác phẩm thơ hay văn hoặc lịch sử, ông không hề mơ hồ khi đưa những dẫn liệu lịch sử. Mặc dù hầu hết sáng tác của ông không còn nhiều, nhưng nhờ có tài năng lớn, bản lĩnh vững vàng nên những thành tựu của Hồ Tông Thốc vẫn mãi mãi là niềm kiêu hãnh của người dân đất Việt, mãi mãi để lại những bài học kinh nghiệm quý báu cho các thế hệ văn nghệ sĩ, trí thức ngày nay. 

Và với nội dung của giai thoại trên, ở lần thứ nhất, Hồ Tông Thốc quả là người nổi danh nhờ có thực tài. Nhưng ở lần thứ hai thì ngược lại, ông nổi danh bởi lòng tham. Xét cho cùng thì người chép sử xưa kia cũng rất công bằng, cho dù mỗi lần Hồ Tông Thốc nổi danh một cách trái ngược nhau nhưng đã là nổi danh thì đều phải ghi lại. Ở đây chỉ có một người không hề công bằng, đó là vua Trần Nghệ Tông. Thế mới hay rằng, dù là đời xưa hay thời nay, ai mà giữ được đức thanh liêm và sự minh bạch, công bằng thì quả là khó. Vì không giữ được kỷ cương nên triều đại nhà Trần oanh liệt là vậy, nhưng đến cuối đời vua Trần Nghệ Tông thì bắt đầu bước vào thời kỳ suy vi. Vâng, mọi mâu thuẫn trong cuộc đời đều bắt đầu từ sự thiếu công bằng. 

N. D