ÔN CỐ TRI TÂN 13:55, 31/07/2016 GMT+7

Nhưng vì quá nóng vội đánh bại kẻ địch mà ông xem là yếu ớt nhược tiểu nên bị bại trận. Vì là tấm bình phong lớn nhất cho dòng tộc nhà Trần khi đó, nên việc ông bị tử trận đã khiến thượng hoàng Trần Nghệ Tông khiếp đảm. Sau này, hễ Chế Bồng Nga bắc tiến là ông cùng Hồ Quý Ly bỏ kinh thành chạy dài. Và chính trận thua lớn ở Đồ Bàn khiến thế nước Đại Việt suy kém, những người kế vị đều vô tài và từ đó nhà Trần ngày càng suy yếu.

Gia Từ hoàng hậu là vợ vua Trần Duệ Tông, mẹ vua Trần Phế Đế. Vào thời nhà Trần trị vì, bà là người ngoại tộc đầu tiên được phong hoàng hậu khi còn sống, tiếp đó là người cháu gái của bà, tức Khâm Thánh hoàng hậu. Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư” cho biết, bà là em họ của Lê Quý Ly.

Năm Tân Hợi - 1371, mùa hạ, tháng 4, Cung Tuyên đại vương Trần Kính được lập làm hoàng thái tử, nhà vua đã ban sắc phong cho vợ cả hoàng thái tử là Lê thị làm hoàng thái tử phi. Nhâm Tý năm thứ 3 (1372), vua Trần Nghệ Tông nhường ngôi cho thái tử để lên làm thái thượng hoàng. Thái tử lên làm vua tức Trần Duệ Tông, bà được phong làm Hiển Trinh thần phi. Đến năm Quý Sửu - 1373, bà lại được phong làm Hiển Trinh hoàng hậu.

Năm Tân Dậu - 1381, mùa đông, tháng 10, hoàng hậu băng hà ở am Tây chùa Chiêu Khánh (nay là chùa Triệu Khánh), hương Long Đàm, nay thuộc Hà Nội. Về cuối đời của bà, trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư” có đoạn chép rằng:

Trước đây, bà Lê thị, hoàng hậu của vua Trần Duệ Tông là mẹ Linh Đức Vương, em họ của Quý Ly. Khi vua Trần Duệ Tông đi đánh phương Nam không trở về, bà bị cắt tóc làm ni cô. Lúc đó, Thượng hoàng Trần Nghệ Tông quyết định lập con trưởng của Trần Duệ Tông là thái tử Hiện lên ngôi hoàng đế. Đó là vua Trần Phế Đế (1377-1388). Thái tử Hiện lúc này mới được 16 tuổi, tài chưa đủ để cứu vãn cơ nghiệp đế vương họ Trần đang trên đà sụp đổ. Biết rõ điều đó, bà Gia Từ liền hết lời can ngăn, than khóc van xin Thượng hoàng Trần Nghệ Tông đừng đưa con bà lên ngôi nhưng thượng hoàng không nghe.

Cũng trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư” chép rằng: Hậu từ chối không được, bèn khóc lóc nói với những người thân thích rằng, con ta phúc bạc, khó lòng gánh vác nổi trách nhiệm lớn, nó đến phải tai họa vì việc đó thôi. Tiên hoàng xa lìa cõi thế, kẻ chưa chết này chỉ muốn chết theo, không muốn trông thấy việc đời nữa, huống chi lại phải nhìn thấy con mình sắp bị nguy hiểm nữa.

Lời tiên đoán của bà quả không sai. Hai năm sau khi bà mất, chính Thượng hoàng Trần Nghệ Tông vì nghe lời xúi giục của Hồ Quý Ly mà bắt giam Trần Phế Đế, giáng làm Linh Đức Công, sau lại còn ép phải thắt cổ tự tử chết một cách thê thảm.

Về sự việc này, sử thần Ngô Sĩ Liên đã viết rằng: Linh Đức được lập nên là do Nghệ hoàng, bị phế bỏ cũng do Nghệ hoàng. Trước, Nghệ hoàng bất chấp lời can của hoàng hậu Lê thị (tức bà Gia Từ) là vì nghĩa, sau nghe lời gièm của Quý Ly là vì tư tình. Thế thì trước lập nên sao mà sáng suốt, sau phế bỏ sao mà ngu tối thế. Lại còn ép thắt cổ Linh Đức thì quá lắm.

Lời bàn:

Dưới thời phong kiến, vua là “thiên tử”, là người chỉ đứng dưới trời, còn trên tất thảy bách quan và trăm họ. Bởi thế, khi đã làm vua thì ắt sẽ có được quyền sinh, quyền sát đối với mọi người. Chính vì lẽ ấy mà suốt mấy ngàn năm phong kiến, từ Đông đến Tây có biết bao cuộc tranh giành ngôi báu đã diễn ra. Và cuộc sống từ thượng cổ đến nay cho thấy, trong thiên hạ có bao nhiêu người bước vào hoạn lộ thì cũng gần như có bấy nhiêu người khát khao được thăng quan tiến chức. Và trên cõi đời này, hễ có bao nhiêu người được thăng quan tiến chức thì cũng gần như có ngần ấy người hả dạ mừng vui. Thậm chí không ít người còn tổ chức tiệc khao huynh đệ và đồng liêu.

Thế nhưng theo nội dung của giai thoại trên thì bà Gia Từ hoàng hậu quả là một phụ nữ khác người. Không phải ngẫu nhiên, cũng không phải là chuyện lạ khi thái tử Hiện được lên ngôi chí tôn mà mẹ đẻ là bà Gia Từ buồn rầu khóc lóc. Thậm chí bà còn quỳ lạy van xin để con mình không làm vua. Đó là hành động của một người mẹ hiểu con và biết rõ về thời thế. Và xưa nay, những bậc thông tuệ không bao giờ dám nhận những chức mà xét thấy mình không đủ sức làm. Còn với những người biết có thể mang họa vào thân mà vẫn nhận, thì đó chỉ là những kẻ háo danh. Vẫn biết rằng không ai hiểu con bằng người mẹ nhưng với bà Gia Từ hoàng hậu thì không những hiểu con mà còn biết rõ xu thế của thời cuộc. Và chính việc làm ấy mà người đương thời cũng như hậu thế đã phải nghiêng mình về sự mẫn cảm tuyệt vời của bà.

N. D