ÔN CỐ TRI TÂN 15:20, 16/02/2016 GMT+7

BP - Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, Ngô Thì Nhậm còn có tên gọi khác là Ngô Thời Nhiệm tự Hy Doãn, hiệu Đạt Hiên, là danh sĩ, nhà văn đời hậu Lê và Tây Sơn, người có công lớn trong việc giúp triều Tây Sơn đánh lui quân Thanh. Ngô Thì Nhậm xuất thân trong gia đình vọng tộc chốn Bắc Hà, là con Ngô Thì Sĩ, người làng Tả Thanh Oai, nay thuộc huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Từ nhỏ, Ngô Thì Nhậm thông minh, học giỏi, sớm có những công trình về lịch sử. Ông thi đỗ giải nguyên năm 1768, rồi tiến sĩ tam giáp năm 1775. Sau khi đỗ đạt, ông được bổ làm quan ở bộ Hộ dưới triều Lê - Trịnh, được chúa Trịnh Sâm rất quý mến. Năm 1778, ông làm Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên. Khi đó, cha ông làm Đốc đồng Lạng Sơn. Như vậy, cả hai cha con đồng triều và đều là người nổi tiếng giỏi văn chương.

Sau vụ án năm Canh Tý (1780), ông bị nghi ngờ là người tố giác Trịnh Khải nên phải bỏ trốn về quê vợ ở Thái Bình lánh nạn. Cuối năm Mậu Thân (1788) do vua Lê Chiêu Thống cầu viện, 29 vạn quân Thanh kéo sang Đại Việt với chiêu bài diệt Tây Sơn dựng lại nhà Lê. Ngô Thì Nhậm đã có kế lui binh về giữ phòng tuyến Tam Điệp, góp phần làm nên chiến thắng của nhà Tây Sơn. Năm 1790, vua Quang Trung đã giao cho Ngô Thì Nhậm giữ chức Binh bộ thượng thư.

Tuy làm ở bộ Binh nhưng Ngô Thì Nhậm chính là người chủ trì về các chính sách ngoại giao với Trung Hoa. Ông cũng là người đứng đầu một trong những sứ bộ ngoại giao sang Trung Hoa. Trong lời “tiểu dẫn” của bộ sách “Hoàng hoa đồ phả”, Ngô Thì Nhậm đã viết về thời gian của lịch trình và từng chặng đường đi sứ của mình rất cụ thể, rành mạch như sau: Ngày 20, tháng 3, năm 1793, sứ bộ nước Việt do Ngô Thì Nhậm làm Chánh sứ, khởi hành từ Thăng Long lên biên giới. Ngày 27 tháng ấy, qua cửa ải. Ngày 8 tháng năm, mùa hạ, tới Yên Kinh. Ở kinh đô nhà Thanh 12 ngày, đến ngày 20 tháng năm thì lên đường về nước. Tháng chín, mùa thu năm Quý Sửu, về đến kinh đô nước nhà.

Nhiệm vụ của sứ bộ Ngô Thì Nhậm trong chuyến đi này là: báo tang vua Quang Trung vừa đột ngột từ trần ngày 29, tháng bảy nhuận, năm Nhâm Tý (1792) và cầu phong cho vua trẻ Cảnh Thịnh kế vị. Đích chính của việc tác động ngoại giao là vị đại lão hoàng đế Càn Long của triều đình Yên Kinh. Biết rõ Chánh sứ Ngô Thì Nhậm là văn thần số một của nước Việt thời bấy giờ, đồng thời là người chủ trì cuộc bang giao của nước Nam với phương Bắc trong suốt thời gian vừa qua, đặc biệt ông chính là người đã dựng “nước cờ Tam Điệp” giúp Quang Trung đại thắng 29 vạn quân Thanh xâm lược vào đầu xuân năm Kỷ Dậu (1789), nên hoàng đế Càn Long và cả triều đình nhà Thanh đều tỏ ra hết sức trọng thị. Sứ bộ được dự yến, xem hý kịch, ban thưởng những vật quý báu, mỗi ngày được đưa các thực phẩm ba lần, suốt tuần luôn có thết tiệc, ca nhạc. Hoàng đế Càn Long thân làm thơ, viết văn vào thiếp hoa rồi ban cho.

Còn các mục đích của cuộc đi sứ đều đã đạt được. Hoàng đế Càn Long đọc xong tờ “biểu” báo tang vua Quang Trung và đã ngự bút phê hai chữ “Đáng tiếc!”. Lại còn giao cho sứ bộ Ngô Thì Nhậm một tấm lụa quý, mỏng và trong suốt - đặc sản của người Mãn Thanh, gọi là “đại cát đạt”, cùng ba nghìn lạng bạc để về làm chay cho vua Quang Trung. Việc cầu phong cho vua trẻ Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản còn thuận lợi hơn nữa. Bỏ qua các thủ tục nghiêm cẩn, hoàng đế Càn Long đã xuống đặc chiếu, phong ngay tước “Quốc vương” cho Quang Toản, với lý do: Trước đã có phong cho làm “Thế tử” rồi! Vậy là Chánh sứ Ngô Thì Nhậm đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh của mình một cách vẻ vang.

Lời bàn:

Ngô Thì Nhậm là danh sĩ thời hậu Lê - Tây Sơn và thực sự là một người yêu nước, ông đã mang tài năng của mình để phục vụ Tổ quốc. Ông có công lớn trong việc giúp Tây Sơn đánh tan 29 vạn quân Thanh qua cao kiến lui binh về giữ phòng tuyến Tam Điệp (Ninh Bình). Đồng thời, ông cũng được đánh giá là một nhà ngoại giao xuất sắc qua những văn thư trao đổi với nhà Thanh, giúp nước ta tránh được nạn binh đao khi Càn Long định điều 50 vạn quân sang báo thù cho Tôn Sĩ Nghị. Vì thế, không chỉ ngày nay mà ngay cả lúc đương thời, khi đánh giá về Ngô Thì Nhậm các sử gia đã xếp ông vào bậc “...thiên tài ... mãi mãi là ngôi sao sáng trên bầu trời Việt Nam”, “...là một người tri thức chân chính”...

Bên cạnh sự nghiệp chính trị, quân sự, ngoại giao, Ngô Thì Nhậm còn để lại cho đời một di sản thơ văn phong phú, đồ sộ và nhiều nhất so với những tác gia cùng thời với ông. Đặc biệt, trong lĩnh vực triết học, Ngô Thì Nhậm luôn nhấn mạnh vai trò của con người trong cách gìn giữ bản thân. Theo ông, mọi nỗi khổ mà con người đang phải hứng chịu do họ gây nên. Cho nên con người cần phải hiểu được đạo lý của trời, nói đúng hơn là mọi quy luật của tự nhiên để vận dụng vào cuộc sống thường ngày mới mong không gặp phải tai họa. Chính vì vậy, sự nghiệp của Ngô Thì Nhậm xứng đáng để các thế hệ người Việt Nam hôm nay và mai sau mãi mãi ghi nhớ, ngợi ca và tự hào.

N.D