ÔN CỐ TRI TÂN 13:37, 28/01/2016 GMT+7

Nếu Bắc (chỉ Trung Quốc) đánh Nam (chỉ Đại Việt) thì ai thắng? Đào Sư Tích trả lời bằng hai câu thơ: Bắc thắng, Nam thua, thua thua thắng; Nam thua, Bắc thắng, thắng thắng thua.

Nghe câu trả lời của sứ thần Đại Việt, các quan võ nhà Minh cười vang khoái trá. Nhưng vua Minh lại không thể cười được vì hiểu ý câu trả lời của Đào Sư Tích. Trong câu trả lời có 5 chữ thắng, 5 chữ thua, nghĩa là đánh Đại Việt thì chưa chắc đã thắng đâu, chi bằng hòa là hơn. Câu trả lời của Đào Sư Tích không làm phật lòng vua Minh mà duy trì được mục đích kéo dài thời gian hòa hoãn cho Đại Việt.

Vua Minh lại hỏi: Nhà Trần suy vong, Hồ Quý Ly chuyên quyền, lòng dân ly tán, tại sao ta lại không thắng?

Đào Sư Tích trả lời cũng bằng hai câu thơ: Trần thực, Hồ hư, hư hư thực; Cổ lai chinh chiến thực thực hư hư. Nghĩa của câu thơ này là nhà Trần là thực, nhà Hồ chỉ là hư, hư là hư thực. Xưa nay chinh chiến thực thực hư hư.

Vua Minh biết Đào Sư Tích là người tài giỏi, không thể khuất phục được bèn nghĩ cách giết đi. Vua Minh sai một quan đại thần tiễn Đào Sư Tích về nơi nghỉ và đưa cho vị này 4 phong thư, dặn mở theo thứ tự như thế, như thế... Khi mở phong thư thứ nhất thấy có dòng chữ: Thượng văn vấn, hạ tri vương. Vị đại thần nhà Minh không hiểu ra làm sao. Đào Sư Tích liền bảo:

Vua Minh quá khen, cho ta là bậc thánh hiền. Ta đâu dám nhận lời khen đó. Và ông giải thích cho vị đại thần nhà Minh rõ: Văn là nghe, nghe là tri, tri là nhĩ. Vấn là hỏi, hỏi là mồm, mồm là khẩu. Bên dưới có chữ vương. Hợp ba chữ: nhĩ, khẩu, vương thành chữ thánh. Vua Minh có ý bảo ta là thánh nhân đó mà.

Trong phong thư thứ hai có câu trả lời cho phong thư thứ nhất. Câu trả lời của Đào Sư Tích hoàn toàn đúng với đáp án trong phong thư thứ hai.

Phong thư thứ ba là sắc phong Đào Sư Tích làm Lưỡng quốc Trạng nguyên.

Phong thư thứ tư có hai dòng chữ: Hậu họa.

Vị đại thần hiểu rằng vua Minh lệnh cho ông phải giết Đào Sư Tích nên ông rất hoang mang, buồn bã. Đào Sư Tích bình thản đón nhận cái chết, vì ông đã đoán biết trước việc này. Ông an ủi vị đại thần nọ: Thánh thì thoát tục. Ông chẳng nên quá buồn rầu. Chỉ xin cho được chết bằng thuốc độc để ông khỏi phải khổ tâm khi phải trực tiếp giết ta.

Trước khi uống thuốc độc, ông dặn dò người nhà đi theo rằng: Sau khi ta chết hãy đưa thi hài về chôn ở xứ Hạ Đồng (Cổ Lễ quê ông). Ở chỗ giáp ranh ba thôn Đông (Đông Trung nay thuộc Trung Lao, Đông Thượng nay thuộc Đông Thượng, Đông Hạ nay thuộc Trực Đông) có một ngôi mộ, hãy trồng một cây đa ở ngôi mộ đó cho ta. Ngôi mộ đó chính là mộ bà Lê Thị Đông, người bạn thân thiết thời thơ ấu của Đào quan trạng.

Sau khi Đào Sư Tích mất, vua Minh đã cho đưa thi hài ông về quê theo lời di chúc của ông. Ngày nay, dân gian trong vùng vẫn còn lưu truyền câu: Nhị thập tam kỵ mã Ngô Minh quân hồi hương linh cữu Lưỡng quốc Trạng nguyên. Tức là 23 quân kỵ mã của nhà Minh đưa linh cữu Lưỡng quốc Trạng nguyên về quê. Trong di cảo của Trạng nguyên Đào Sư Tích cũng nói rõ việc đi sứ nhà Minh và nhiều khả năng ông mất trên đường trở về từ nước Minh.

Lời bàn:

Đào Sư Tích là người đỗ đầu cả 3 khoa thi Hương, thi Hội, thi Đình và ông cũng là vị Tam nguyên duy nhất trong 8 Trạng nguyên triều Trần. Ông làm quan đến chức Nhập nội hành khiển Hữu ty Lang trung, là chức quan đứng sau hàng Tể tướng đặt ra từ triều Lý. Ước nguyện của ông là được mang tài năng của mình để phò vua giúp nước, tiếc rằng triều Trần khi đó đã rơi vào tay Hồ Quý Ly. Chán ngán trước cảnh trong triều vua quan mưu hại lẫn nhau, bất mãn vì Hồ Quý Ly chuyên quyền, tiên đoán được nhà Trần sẽ mất về tay họ Hồ nên Đào Sư Tích đã xin từ quan. Về quê nhưng ông không an phận làm một xử sĩ, mà bí mật lên vùng Lý Hải, huyện Tam Đảo với mục đích quy tụ nhân tài, nuôi chí lớn chấn hưng đất nước. 

Song một lần nữa giấc mộng của ông không thành, vì phải đi sứ sang nhà Minh. Việc ông đi sứ là vì quyền lợi của trăm họ, vì yêu cầu của đất nước. Và bằng tài năng hơn người, ông đã thuyết phục được vua Minh giảm nhẹ yêu sách, đặc biệt đã bãi bỏ việc đòi cống nạp tăng nhân, kéo dài thời gian hòa hoãn cho Đại Việt. Theo các thư tịch cổ còn lưu lại, khi còn ở trong triều, ông là người trông coi pháp luật và Đào Sư Tích luôn giữ mình trong sạch, khi về chỉ để lại cho con cháu một cái ao, vài sào ruộng và một mảnh đất làm nhà. Nếu ngày nay, tất cả những người có chức, có quyền đều liêm khiết như vậy thì quả là phúc của nước nhà.

ND