ÔN CỐ TRI TÂN 15:54, 08/12/2015 GMT+7

BP - Noi gương đời trước của nhà Trần thường giữ chế độ hoàng đế và Thái thượng hoàng cùng trị nước, tháng 11-1372, vua Trần Nghệ Tông nhường ngôi cho Trần Kính và lên làm Thái thượng hoàng. Trần Kính lên ngôi, tức là Trần Duệ Tông, tiếp tục đường lối của cha ông, liên tục tuyển chọn nhân tài cho quốc gia. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” có đoạn chép: Năm Ất Mão - 1375, nhà vua xuống chiếu chọn các quan viên, người nào có tài năng, luyện tập nghề võ, thông hiểu thao lược thì không cứ là tôn thất đều làm tướng coi quân, đồng thời cho ra khỏi quân ngũ những người lính già cả, ốm yếu, bệnh tật...

Trần Duệ Tông còn rất chú trọng đề cao quy định riêng của triều đại. Ông hạ lệnh cho quân dân không được mặc áo kiểu người phương Bắc và không được bắt chước tiếng nói của các nước Chiêm - Lào. Ông còn quy định về mẫu mã các loại thuyền, xe ngựa, kiệu, tán, nghi, trượng và y phục, tất cả đều noi theo mũ áo của đời Trần Minh Tông. Năm 1374, nhà vua tổ chức thi Đình tuyển chọn nhân tài cho quốc gia. Những nho sĩ thời đó như Đào Sư Tích (Trạng nguyên), Lê Hiến Phủ (Bảng nhãn), Trần Đình Thám (Thám hoa)... đều xuất thân từ bình dân, không trong hàng ngũ hoàng tộc. Nhà vua rất coi trọng nho sĩ, coi đó là đại diện văn hiến nước nhà nên cho ăn yến, áo xấp, tước phẩm...

Trần Đình Thám là người làng Phúc Đa, xã Chí Tri, huyện Đông Triều, nay thuộc tỉnh Quảng Ninh. Năm Giáp Dần - 1374, sau khi thi đỗ Thám hoa, ông được bổ làm quan và lần lượt trải đến chức Trung thư thị lang, kiêm tri thẩm hình viện sự. Tháng 9 năm Đinh Tỵ - 1377, Trần Đình Thám được cử sang cáo phó với nhà Minh rằng Trần Duệ Tông đi tuần biên giới bị chết đuối (thực ra là bị quân Chiêm Thành giết tại trận) và báo tin lập vua nối ngôi. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” có đoạn chép như sau:

Sai Trần Đình Thám sang cáo phó với nước Minh, nói là vua Trần Duệ Tông đi tuần biên giới bị chết đuối và báo tin lập vua nối ngôi. Người Minh từ chối việc đến viếng, lấy cớ rằng có ba thứ chết không có lễ viếng, đó là chết vì sợ, chết vì bị đè và chết đuối. Đình Thám cãi lại, nói rằng người Chiêm gây loạn quấy nhiễu ở biên cương, còn Trần Duệ Tông có công chống nạn cứu dân, sao lại không viếng? Nhà Minh nghe vậy mới sai sứ đi điếu. Bấy giờ vua nhà Minh đang có âm mưu muốn thôn tính nước ta, định lợi dụng sơ hở đó để xua quân sang. Nhưng ngay khi đó, Thái Sư của nhà Minh là Lý Thiện Trường đã can rằng: Em chết vì nạn nước mà anh lập con của em lên, xem việc người như vậy thì có thể biết được mệnh trời. Việc ấy bèn bỏ đi.

Tháng 2 (âm lịch) năm Canh Thìn - 1400, Hồ Quý Ly truất ngôi của cháu ngoại là Trần Thiếu Đế, tự lập làm vua, Trần Đình Thám bèn giả điếc, bị trung thừa là Đồng Thức tố giác, phải giáng làm Đồng giám tu quốc sử bí thư giám. Về chuyến đi sứ này của Trần Đình Thám, sử thần Ngô Sĩ Liên có viết lời bình trong sách “Đại Việt sử ký toàn thư” như sau: Kẻ sĩ lúc bé đi học là muốn biết những điều lớn lên mình sẽ làm, rồi lớn đi làm tức là làm những điều mình đã học, học ba trăm bài thơ trong Kinh Thi đi sứ 4 phương không làm nhục mệnh vua (lời Khổng Tử trong sách Luận Ngữ). Đình Thám là người được như thế đó. Huống chi gặp thời gian thần tiếm vị, cướp ngôi, lại biết tự giấu mình để tránh quyền vị, thực đáng gọi là kẻ sĩ, không phụ với học vấn của mình vậy. Tiếc rằng sử sách không ghi rõ năm sinh, năm mất của ông nên cho đến ngày nay các sử gia cũng không biết ông mất năm nào và thọ bao nhiêu tuổi.

Lời bàn:

Dân tộc Việt Nam ta có truyền thống văn hiến lâu đời, từ mấy ngàn năm đến nay, ông cha ta luôn coi trọng trí thức và nhân tài, điều đó được khắc ghi trong văn bia văn miếu Quốc Tử Giám rằng: Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh và hưng thịnh, nguyên khí suy thì thế nước yếu mà thấp hèn. Vì thế, các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi việc giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công việc cần kíp. Vì kẻ sĩ có quan hệ trọng đại với quốc gia như thế, cho nên các bậc minh quân thời phong kiến luôn luôn trọng dụng nhân tài. Và vua Trần Duệ Tông là một trong những vị vua đó. Điều đáng kính trọng và khâm phục ở vị vua này là ông sử dụng người hiền tài không quan tâm tới tầng lớp xuất thân của họ, miễn là người đó thực sự có tài, có tâm với giang sơn, xã tắc và trăm họ.

Và chính tấm lòng ấy của vua Trần Duệ Tông mà triều đại nhà Trần thời đó có được những vị quan tài danh và thanh liêm nhất mực Lê Văn Hưu, Mạc Đĩnh Chi, Chu Văn An... và Trần Đình Thám - nhân vật trong giai thoại trên. Noi gương bản lĩnh, khí phách người đi trước là Mạc Đĩnh Chi, trong chuyến đi sứ nhà Minh, với lý lẽ sắc sảo, lời nói khoan hòa, Trần Đình Thám đã buộc triều đình nhà Minh phải tuân theo nguyên tắc bang giao và cử phái đoàn sang viếng vua Trần Duệ Tông. Và cũng chính bản lĩnh và trí tuệ của ông mà triều đình nhà Minh đã phải từ bỏ ý đồ xâm lược nước ta vào thời ấy. Đi sứ không làm nhục mệnh vua, mà còn làm rạng danh đất nước như Trần Đình Thám quả là đáng trân trọng, tôn vinh. Và tinh thần ấy của tổ tiên đã và đang được hậu thế ngày nay phát huy có hiệu quả để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong thời kỳ hội nhập quốc tế.

ND