ÔN CỐ TRI TÂN 15:08, 05/12/2015 GMT+7

Việc này khiến nhiều người, đặc biệt là Nguyễn Hoàng hết sức lo lắng. Để phòng thân, sau nữa là tìm cơ hội chống lại Trịnh Kiểm, một mặt Nguyễn Hoàng giữ sự hòa thuận và thần phục Trịnh Kiểm nhưng mặt khác, Nguyễn Hoàng bí mật tìm nơi thích hợp tạo dựng cơ ngơi riêng cho mình. Giữa thế cuộc điên đảo của cuộc chiến tranh Nam - Bắc triều, ý định táo bạo này quả là không dễ gì thực hiện. Cũng sách trên có đoạn chép như sau:

Đến khoảng năm Thuận Bình đời vua Lê Trung Tông, Quận công Nguyễn Hoàng đã được tiến phong là Đoan Quận công. Bấy giờ, Hữu tướng của triều Lê là Trịnh Kiểm xưng Lượng Quốc công cầm giữ binh quyền, tự ý quyết đoán mọi việc. Tả tướng là Lãng Quận công Nguyễn Uông, con trưởng của Nguyễn Kim bị Kiểm hãm hại. Kiểm lại thấy Nguyễn Hoàng công danh ngày càng lớn nên rất ghét. Nguyễn Hoàng cũng biết vậy nên trong lòng cứ áy náy không yên, ngắm bàn mưu với Nguyễn Ư Dĩ, rồi vờ cáo bệnh, cốt giữ mình kín đáo để họ Trịnh không nghi ngờ gì. Nguyễn Hoàng nghe tiếng Nguyễn Bỉnh Khiêm là Trạng nguyên của triều Mạc, từng làm đến Thái bảo và đã về trí sĩ là người giỏi về thuật số. Thế rồi Nguyễn Hoàng liền bí mật sai người tới hỏi.

Khi ấy, Nguyễn Bỉnh Khiêm đang nhìn hòn non bộ trước sân mà ngâm rằng: Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân. Nghĩa là, một dải Hoành Sơn, dung thân muôn đời. Hoành Sơn còn được người đương thời gọi tên nôm là Đèo Ngang, nằm giữa Hà Tĩnh và Quảng Bình.

Người được sai đi trở về đã đem câu ấy thuật lại, Nguyễn Hoàng hiểu ý của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Lúc ấy, tuy xứ Thuận Hóa đã được dẹp yên, nhà Lê đặt Tam ti, gồm Thừa ty trông coi về hành chính và thuế khóa, Đô ty trông coi về quân sự và Hiến ty trông coi về tư pháp và dưới ty là các phủ huyện để cai trị, nhưng lòng dân vẫn còn ly tán. Bấy giờ, Trịnh Kiểm cũng lấy đó làm mối lo. Vì thế, Nguyễn Hoàng đã nhờ chị là Ngọc Bảo và là vợ của Trịnh Kiểm, nói với Kiểm cho mình vào trấn thủ đất Thuận Hóa. Trịnh Kiểm thấy đất ấy hiểm nghèo lại xa xôi, dân ít nên đã chấp thuận ngay. Khi vua Anh Tông lên ngôi, Trịnh Kiểm liền dâng biểu tâu rằng:

- Thuận Hóa là nơi quan trọng, quân lính và của cải đều từ đó mà ra, buổi quốc sơ, ta cũng nhờ đó mà làm nên sự nghiệp lớn. Nay, lòng dân hãy còn tráo trở, nhiều kẻ vượt biển đi theo họ Mạc, cũng có kẻ dẫn giặc về cướp phá, nếu chẳng có tướng tài đến trấn trị để vỗ yên thì không xong. Nay, Đoan Quận công ta là con nhà tướng, có mưu trí và tài lược, có thể sai đi trấn trị ở đấy cốt sao hợp sức với tướng trấn thủ Quảng Nam, như thế mới mong giữ yên mặt Nam.

Vua Lê nghe theo, trao cho chúa cờ tiết của trấn, phàm mọi việc của trấn đều ủy thác cho chúa cả. Vì thế, người đương thời đã tôn vinh ông là người tiên phong trong việc mở rộng bờ cõi đất nước xuống phía Nam, mở đầu cho việc hùng cứ phương Nam của 9 chúa Nguyễn, tạo tiền đề cho việc thành lập vương triều nhà Nguyễn bao gồm 13 vua.

Lời bàn:

Nguyễn Bỉnh Khiêm là bậc chân nho có cái nhìn thời thế rất sâu sắc, độc đáo. Ông thi đỗ Trạng nguyên rồi ra làm quan dưới triều Mạc. Song, sự dấn thân muộn màng của một con người tài năng bộc lộ từ khi còn bé đã chứng minh rằng Nguyễn Bỉnh Khiêm không thuộc người lãnh đạm với thời cuộc, mà trái lại ông là người có lý tưởng cao hơn nhiều so với chí hướng thi đỗ làm quan, vinh thân phì gia thường thấy ở phần lớn nho sĩ đương thời. Ông chỉ tham dự vào chính trường khi cảm thấy thời cuộc cần đến mình, khi hoàn cảnh chính trị có thể tạo điều kiện cho ông đem tài trí ra giúp đời, phụng sự đất nước. Tiếc rằng cả nhà Mạc, nhà Lê và chúa Trịnh thời ấy đều không biết trọng người hiền tài. Và lịch sử nhân loại đã chứng minh rằng, một bậc đế vương, nếu không biết quy tụ và trọng dụng người tài thì ngai vàng cũng chẳng khác gì đống lửa, ắt sẽ có ngày thiêu cháy kẻ ngồi trên đó.

Mặc dù đã chán ghét cuộc sống quan trường nên ông xa lánh thế sự, về ở ẩn nơi thôn dã. Thế nhưng trong lòng ông lúc nào cũng đau đáu nỗi niềm vì dân, vì nước và lời khuyên của ông với chúa Nguyễn Hoàng cũng xuất phát từ đó. Thế mới hay rằng, một lời khuyên có thể đẩy người vào ngõ cụt, vào con đường tội lỗi nhưng cũng có thể giúp người ta làm nên nghiệp lớn. Và Nguyễn Hoàng thuộc người thứ hai. Vì từ lời khuyên này, ông đã mở đường cho triều đình nhà Nguyễn ở đàng Trong tồn tại được 9 đời chúa và 13 đời vua. Vì thế, sự lánh mình ở ẩn của Trạng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm thời đó là một thiệt thòi lớn của triều đình nhà Mạc nhưng nếu hậu thế hôm nay mà cũng không thấy đó là một sự thiệt thòi thì cái mất sẽ còn lớn hơn người xưa.

ND