ÔN CỐ TRI TÂN 10:12, 19/07/2015 GMT+7

BP- Nhữ Bá Sĩ là một nhà thơ, nhà văn Việt Nam ở thế kỷ XIX. Ông là người làng Cát Xuyên (nay thuộc xã Hoàng Cát, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa). Tổ tiên ông vốn là người làng Hoành Trạch, tỉnh Hải Dương, sau mới dời vào nơi ấy. Tuy con đường thi cử, quan chức của Nhữ Bá Sĩ lận đận, nhưng ông đã lập nghiệp bằng cách sử dụng kiến thức uyên bác của mình để dạy học và sáng tác, đào tạo cho xã hội một số người tài và đóng góp vào kho tàng văn hóa Việt Nam những tác phẩm giá trị.

Nhữ Bá Sĩ là người thông minh từ nhỏ. Năm 11 tuổi, ông học với Hương cống Đặng Văn Chính trong huyện. 14 tuổi, học trường tỉnh với ông Đốc học Phan Bảo Định, được xếp loại giỏi. Năm 15 tuổi, ông vừa học vừa làm thầy giáo tại nhà, dạy dỗ hai em ruột là Nhữ Đình An và Nhữ Trọng Thực, sau này đều thi đỗ cử nhân. Riêng bản thân ông Nhữ, tuy học giỏi, nhưng thi cử không thật đạt ý nguyện. Trong khoa thi Hương năm Kỷ Mão, triều Gia Long (1819), ông và người em thứ hai Nhữ Đình An cùng dự thi, người em thì đỗ cử nhân, còn ông chỉ đỗ sinh đồ (tú tài). Sang khoa thi năm Minh Mạng thứ 2 (1821), đến tuổi 37, ông mới đỗ cử nhân, song thi Hội chỉ được tam tường (trên cử nhân, dưới tiến sĩ, ngang phó bảng sau này).

Năm 1830, bị vu cáo trong chuyến đi thanh tra thuế đường ở Quảng Nam, Nhữ Bá Sĩ bị cách chức, lãnh án “giảo giam hậu” (xử tử nhưng giam lại xét sau). Sau ba năm sống trong lao ngục, ông được tha, nhưng phải đi hiệu lực (đi phục dịch để lấy công chuộc tội) trong phái đoàn của Lý Văn Phức sang Lữ Tống (tức Luzon thuộc Philippines) và Quảng Đông (Trung Quốc).

Sau khi về nước, Nhữ Bá Sĩ được bổ làm Huấn đạo huyện An Lạc, rồi giữ quyền chức Đốc học tỉnh Sơn Tây. Ngán ngẩm con đường làm quan, nên ít lâu sau ông cáo bệnh xin hồi hương, rồi mở trường dạy học tại quê nhà. Biết Nhữ Bá Sĩ là người có tài đức, triều đình nhà Nguyễn muốn trọng dụng lại, nên đã ba lần vời ông làm quan nhưng ông vẫn từ chối. Mãi đến năm 1854, Nhữ Bá Sĩ mới ra nhận chức Hàn Lâm trước tác, rồi Đốc học Thanh Hóa. Ở đây, ông phụng chỉ làm sách Thanh Hóa tỉnh chí. Khi sách làm xong, ông lại xin về hưu, tiếp tục việc dạy học.

Sau đó, ông cáo bệnh về nhà dạy học. Nhưng 14 năm sau, có chiếu gọi, ông bất đắc dĩ phải ra nhận lại chức quan. Hai năm sau, ông xin nghỉ hẳn, về quê mở trường dạy học và viết sách. Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, Nhữ Bá Sĩ cùng một số quan ở Thanh Hóa dâng sớ tâu vua phải chống giặc Tây dương, không thể chủ hòa. Năm Giáp Tý (1864) ông lại dâng lên vua Tự Đức tờ biểu tường trình về sách lược đánh giặc Pháp, gọi là “Tĩnh Dương tam sách”, dài đến mấy vạn chữ! Vua Tự Đức xem xong và đã phê vào tờ tấu rằng: Người này tuổi đã cao rồi, đáng tiếc thay!

 Năm 78 tuổi, Nhữ Bá Sĩ còn nằm võng, rồi sai người nhà khiêng vào Nghệ An để cùng với văn thân tỉnh bạn bàn cách chống thực dân Pháp xâm lược, nhưng việc chưa thành thì ông bị bệnh và mất năm Đinh Mão - 1867, thọ khoảng 80 tuổi. Nhữ Bá Sĩ viết khá nhiều, và bao gồm nhiều lĩnh vực Triết học, Văn học, Lịch sử, Địa lý, Giáo dục, Lễ nghi... nhưng đã thất lạc gần hết. Hiện chỉ còn “Thanh Hóa tỉnh chí”, “Phi điểu nguyên âm”, gồm 3 tập, với 177 bài thơ, truyện; “Việt sử bách vịnh”, gồm 308 bài thơ vịnh sử Việt và tác phẩm “Đạm Trai thi khóa”. 

Lời bàn:

Theo sách “Đại Nam thực lục”, tuy chưa có học vị tiến sĩ, song Nhữ Bá Sĩ là người có học vấn rất uyên bác. Một số nhà khoa bảng nổi tiếng đương thời như Bảng nhãn Phạm Thanh, Thám hoa Mai Anh Tuấn, cử nhân Tổng đốc Nguyên Huy Kỷ... đều là những học trò xuất sắc của ông. Là người có thực tài, nên trong khoa thi Hội năm Kỷ Sửu, triều Minh Mạng thứ 10 (1829), ông Nhữ Bá Sĩ đã được vua Tự Đức cử giữ chức đồng khảo (người phụ trách chấm thi tiến sĩ). Trong Từ điển văn học Việt Nam (bộ mới), tiến sĩ Phạm Tú Châu đã viết về ông như sau: Nhữ Bá Sĩ học rộng biết nhiều, có hoài bão lớn, có tinh thần dân tộc cao... Với số lượng tác phẩm có nhiều đóng góp về nội dung và thể loại, ông xứng đáng được coi là một nhà văn, nhà thơ có tầm cỡ ở thế kỷ XX.

Các bài văn, thơ của Nhữ Bá Sĩ còn lưu truyền đến ngày nay đều toát lên lòng yêu xứ sở, đất nước, ý thức tự hào về truyền thống quê hương, dân tộc và cả nỗi niềm trăn trở của tác giả trước nạn xâm lược của phương Tây. Và người đương thời cũng như những nhà nghiên cứu thời nay không chỉ thừa nhận rằng, Nhữ Bá Sĩ là một trong những nhà thơ có ảnh hưởng lớn trong lịch sử văn học Việt Nam thế kỷ XIX, ông còn là nhà giáo nổi tiếng dạy giỏi, tận tuỵ với nghề. Vì thực tế cuộc đời và sự nghiệp của ông cho thấy, sau bao năm đèn sách, cứ nghĩ chốn quan trường là nơi được thi thố tài năng nhưng khi ra làm quan Nhữ Bá Sĩ sớm thất vọng. Ông nhận ra nơi đây là đất sống cho bọn quan tham, là chỗ đấu đá tranh giành chức tước, bổng lộc của bọn hạ quan nên tìm cách xa lánh. Và chỉ riêng với điều này, hậu thế cũng đã phải kính cẩn nghiêng mình tôn vinh ông.  

N.D