ÔN CỐ TRI TÂN 10:45, 25/12/2014 GMT+7

BP - Cuối năm 1889, Đốc Thiết phối hợp với một số thủ lĩnh phong trào Cần Vương ở Nghệ An mới chuyển lên hoạt động ở vùng Nghĩa Đàn như Đề Niên (tức Phan Bá Niên ở Quỳnh Lưu), Đề Vinh (tức Lê Trọng Vinh ở Diễn Châu), Lãnh Ngợi (tức Nguyễn Văn Ngợi ở Yên Thành) là những tướng giỏi của nghĩa quân Nguyễn Xuân Ôn... để xây dựng căn cứ chống thực dân Pháp. Cuối tháng 4-1890, Đốc Thiết phối hợp với Đề Niên, Đề Vinh chặn đánh quân Pháp ở đồn Đò Ham, rồi còn nhiều lần xuôi thuyền đến Nghĩa Đàn dò la tin tức và tập kích địch.

Vừa cay cú với nghĩa quân, lại bị thực dân Pháp xỉ mắng, Sầm Văn Hào đã dùng quan hệ cậu cháu viết một bức thư bằng tiếng Thái gửi cho Đốc Thiết, trong đó dọa: Nếu không từ bỏ con đường chống đối thì Sầm sẽ cắt đứt tình cậu cháu, họ hàng. Đốc Thiết đã khảng khái trả lời rằng: Ta như nguồn nước trong khe. Đố ai cắt mạch nối về với sông. Trong khi Đốc Thiết đang dốc lòng ủng hộ nghĩa quân của Cầm Bá Thước ở căn cứ Trịnh Vạn (Thanh Hóa) thì vì lóa mắt trước vật chất mua chuộc, Đốc Hạnh đã quay lưng, phản bội lại chính thủ lĩnh và nghĩa quân của mình.

Từ cuối năm 1890, nghĩa quân Đốc Thiết rơi vào tình thế khó khăn. Bên trong thì phải đối phó với bọn nội phản do Đốc Hạnh đứng đầu; bên ngoài thì các nghĩa quân của phong trào Cần Vương ở nhiều nơi rơi vào ngõ cụt. Nghĩa quân Cầm Bá Thước vốn được coi là “đồng minh” thân cận có vai trò trợ lực, phối hợp cùng nghĩa quân Đốc Thiết chiến đấu ở vùng núi Thanh - Nghệ giờ đây cũng đang bế tắc. Vị trí Đò Ham vốn được coi là căn cứ chính của nghĩa quân Đốc Thiết nay cũng bị cô lập, nhất là từ khi thực dân Pháp chủ trương khai thông con đường từ Nghĩa Đàn qua Thanh Hóa. Trong bối cảnh ấy, nhận thấy độc lập chiến đấu sẽ không có lợi cho nghĩa quân mà cần phải có sự phối hợp tác chiến, Đốc Thiết quyết định bỏ căn cứ Đò Ham, dời lên Thanh Nga xây dựng căn cứ mới, cùng nghĩa quân Cầm Bá Thước chiến đấu.

Năm 1886, khi trên đường sang Trung Quốc, Tôn Thất Thuyết đã gặp Hà Văn Mao và Cầm Bá Thước để bàn kế hoạch xây dựng lực lượng đánh Pháp lâu dài. Kể từ năm 1889, nghĩa quân Cầm Bá Thước có nhiệm vụ tổ chức các cuộc chiến đấu phối hợp với các lực lượng quân ở phủ Anh Sơn và phủ Diễn Châu của Nghệ An để chặn đứng các cuộc tiến công của Pháp từ đồng bằng lên miền núi hai tỉnh Thanh - Nghệ. Khi quân Pháp kéo lên tập trung bao vây tiêu diệt nghĩa quân Cầm Bá Thước ở căn cứ Trịnh Vạn thuộc châu Thường Xuân (nay là xã Vạn Xuân, Thường Xuân, Thanh Hóa), Đốc Thiết đã khẩn trương điều quân sang đây, phối hợp tác chiến và chia sẻ với Cầm Bá Thước. Trong trận phối hợp tác chiến ở Suối Tật, vì để bảo vệ nghĩa quân Cầm Bá Thước khỏi bị tiêu diệt, quân của Đốc Thiết đã chịu không ít thiệt hại.

Từ tháng 8-1894, Pháp tập trung lực lượng lớn tiến lên miền núi tiêu diệt nghĩa quân của Cầm Bá Thước và Đốc Thiết. Đoán được ý đồ của địch, ông chia quân thành các đội nhỏ rồi phối hợp với Cầm Bá Thước tổ chức phục kích địch trên đường chúng từ Nghĩa Đàn tiến đến căn cứ Trịnh Vạn. Trong trận đánh giặc ở Đá Giăng, nghĩa quân Đốc Thiết bị thiệt hại nặng, nhiều quân lính đã anh dũng hy sinh.

Sau đó, Sầm Văn Hào thuê người cháu là Lang Văn Thiều vào giết Đốc Thiết nhưng bị Đốc Thiết chém đầu. Lợi dụng sự việc này, bọn phản loạn vu khống Đốc Thiết giết người vô tội trong họ. Vào năm 1897, khi đang đêm tối, tên phản bội Đốc Hạnh cho quân bí mật bao vây tiến vào nơi ở của Đốc Thiết. Đúng lúc phát hiện ra mình đang bị bao vây, Đốc Thiết đã bị Hiệp La (người họ hàng) bắn bị thương. Ông vừa kịp chạy vào nhà lấy thanh gươm thì tiếp tục bị đâm từ phía sau. Đốc Thiết đã hy sinh anh dũng ở tuổi 47 khi thù nhà nợ nước chưa trả xong.

Lời bàn:

Đốc Thiết là một nhân vật tiêu biểu cho phong trào chống Pháp của đồng bào dân tộc ít người ở miền núi Nghệ An trong những năm cuối thế kỷ XIX. Bằng tài năng, trí tuệ và sự dũng cảm, Đốc Thiết không những đóng vai trò là người đề xướng, tập hợp và lãnh đạo nhân dân đứng lên chống giặc ngoại xâm đem lại bình yên cho dân bản; không những góp phần tạo nên sức mạnh trong phong trào Cần Vương chống Pháp ở Nghệ An lúc bấy giờ mà còn tạo được sự liên minh chống Pháp ở vùng núi hai tỉnh Thanh Hóa - Nghệ An, tạo nên sức sống bền bỉ của phong trào chống giặc ở vùng rừng núi đầy hiểm trở này.

Đốc Thiết hy sinh, bản làng Thái mất đi một người con ưu tú, phong trào chống Pháp mất đi một thủ lĩnh tài ba, quê hương Quỳ Châu mất đi một anh hùng hào hiệp. Ai cũng thương tiếc và biết ơn sâu sắc những đóng góp của một người con đại diện cho đồng bào dân tộc Thái ở vùng núi Nghệ An, dám vượt qua sự ràng buộc về tầm nhìn của giai cấp, thoát ra vòng danh lợi về quan chức và vật chất, sẵn sàng gánh vác nhiệm vụ cao cả của vận mệnh đất nước mà toàn dân tộc đang trông đợi. Chính vì vậy mà cuộc đời và sự nghiệp của ông không chỉ có đồng bào các dân tộc thiểu số ở Nghệ An, Thanh Hóa và các tỉnh lân cận mà là cả dân tộc Việt Nam mãi mãi tôn vinh. 

N.N