ÔN CỐ TRI TÂN 14:50, 03/12/2014 GMT+7

BP - Đốc Thiết tên thật là Lang Văn Thiết, dân tộc Thái, ở bản Chiềng, làng Gia Hội thuộc tổng Đồng Lạc xưa (nay thuộc xã Châu Hội, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An). Thân phụ ông là Lang Văn Thu, còn gọi là Quản Thu, một võ quan làm việc dưới thời vua Tự Đức. Thân mẫu ông là một người dòng dõi làm quan (chưa rõ tên) của làng Thanh Nga, là em gái của Tri phủ Sầm Văn Hào. Lang Văn Thiết là anh cả và là con trai duy nhất trong gia đình có 4 anh em. Em gái thứ ba sau này làm vợ lẽ của Cầm Bá Thước - một thủ lĩnh của phong trào Cần Vương chống Pháp ở vùng núi rừng Thanh Hóa.

Lang Văn Thiết từ nhỏ đã được cha huấn luyện võ nghệ, luyện cung, săn bắn, lớn lên có được thân hình khỏe mạnh, rắn chắc, nổi tiếng về tài bắn cung, múa kiếm, lại giao du rộng rãi. Ông lên vùng Kẻ Bọn (địa phận xã Châu Hạnh ngày nay), vùng Tân Lạc (thị trấn Tân Lạc ngày nay) và còn sang một số vùng ở Thanh Hóa, rồi lấy vợ ở đó. Cũng vì có tài nên Lang Văn Thiết được nhiều người biết đến, rồi được Tri phủ Quỳ Châu là Sầm Văn Hào giao chức Đốc binh trong vùng, kiêm nhiệm vụ giữ gìn an ninh làng bản nên ông thường được gọi là Đốc Thiết.

Vào khoảng năm 1874, ở vùng đất Châu Kim (nay thuộc xã Châu Kim, huyện Quế Phong) xảy ra loạn giặc Xá. Căn nguyên của loạn giặc Xá được lý giải là khi người Xá từ vùng Xiềng Đông và Xiềng Tông bên Lào di cư sang vùng Tây - Bắc Nghệ An thì họ sống xen kẽ với người Thái ở đây. Vì là dân khác xứ đến định cư nên người Xá thường bị người Thái chèn ép, thậm chí là bóc lột, nhất là các tầng lớp quý tộc ở các mường nhỏ. Họ còn bị tàn quân cờ đen, cờ vàng của Lưu Vĩnh Phúc từ Trung Quốc chạy sang lợi dụng vơ vét, ức hiếp.

Thế rồi sự bất mãn trong lòng người Xá cứ thế tăng lên. Lợi dụng điều đó, các dòng họ và các quý tộc người Thái đã xúi bẩy, biến người Xá thành công cụ chống đối, tranh giành quyền lợi giữa các quý tộc người Thái thuộc họ Lo Căm và họ La. Lúc đầu, xung đột chỉ diễn ra ở các bản làng, về sau lan rộng cả vùng Quỳ Châu cũ và vùng Tây - Bắc Nghệ An lúc bấy giờ. Khoảng năm 1880, giặc Xá tràn xuống Mường Chè (vùng Tri Lễ, Quế Phong ngày nay). Đồng bào trong vùng phải chạy sang tận Căm Muộn (nay là xã Căm Muộn, huyện Quế Phong), giặc lại tràn sang vùng Khưu Giải (xã Nậm Giải, Quế Phong ngày nay). Khi đó, Đốc Thiết với tài năng, uy tín của mình đã đứng ra tập hợp lực lượng, chỉ huy đội quân khoảng 1.000 người kịp thời ứng cứu dân làng. Nhờ đó, Đốc Thiết đã đuổi giặc ra khỏi ba tổng.

Sau đó, giặc Xá lại tràn xuống, dân trong bản lo sợ nên bỏ chạy. Chính quyền hàng phủ lại nhờ Đốc Thiết đem quân đến đuổi giặc. Trong trận này, không may Đốc Thiết bị thương phải ẩn náu bên bờ sông Nậm Giải. Mờ sáng hôm sau, người của bản gần đó phát hiện ra Đốc Thiết liền đem đi chữa trị. Từ cuối năm 1885, Đốc Thiết đã vận động, tập hợp thanh niên dân bản sắm sửa vũ khí, rèn luyện võ nghệ chuẩn bị đánh Pháp. Chỉ sau thời gian ngắn, nghĩa quân của Đốc Thiết đã có trên 300 người. Dưới tiếng vang của nghĩa quân Đốc Thiết, ở vùng lân cận thuộc thượng nguồn sông Hiếu, các nghĩa quân của anh em Quản Thông, Quản Thụ, nghĩa quân của Đốc Hạnh đã nổi lên, cùng phối hợp tạo nên sức mạnh tổng hợp trong phong trào chống Pháp ở vùng núi Nghệ An lúc bấy giờ.

Tháng 2-1886, được tin Tôn Thất Thuyết trên đường sang Trung Quốc có đi qua vùng Phủ Quỳ, Đốc Thiết trực tiếp xuống Kẻ Dinh ở Quỳ Hợp yết kiến và hộ tống ông sang Thanh Hóa gặp Cầm Bá Thước và Hà Văn Mao. Trên đường đi, Đốc Thiết được Tôn Thất Thuyết giao nhiệm vụ tổ chức nhân dân chống Pháp ở miền núi phía Tây Nghệ An và giúp đỡ phong trào chiến đấu của Cầm Bá Thước ở Thanh Hóa, đồng thời tạo điều kiện ủng hộ phong trào của Phan Đình Phùng ở Hà Tĩnh. Vì vậy, Đốc Thiết đã vạch ra ba mục tiêu cơ bản của nghĩa quân là: Không cho dân bản đem nộp lâm sản quý hiếm cho Pháp; kiên quyết giữ vững bản làng; quyết tâm hiệp lực với nghĩa quân Cầm Bá Thước. Rồi trên cơ sở thỏa thuận với Cầm Bá Thước và dựa vào đặc điểm địa bàn cùng quân số hiện có, Đốc Thiết đã thực hiện một kế hoạch tương đối bài bản.

Lời bàn:

Đốc Thiết là một thủ lĩnh tài ba của người dân tộc Thái ở vùng Quỳ Châu, Nghệ An trong phong trào Cần Vương chống Pháp. Cuộc đời Lang Văn Thiết với những chiến công oanh liệt là một trang sử đẹp trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc. Chính Đốc Thiết là người có công dẹp loạn giặc Xá, bảo vệ bản làng người Thái vùng Tây Bắc Nghệ An, đồng thời còn là một thủ lĩnh mưu trí, tài ba trong phong trào Cần Vương chống Pháp ở vùng núi Nghệ An - Thanh Hóa vào cuối thế kỷ XIX. Sau những trận đánh dẹp giặc Xá giữ yên bản làng, tên tuổi của Đốc Thiết càng được nhiều người biết đến. Bản thân Đốc Thiết cũng có thêm kinh nghiệm để phát huy nó trong thời gian tổ chức dân bản đánh thực dân Pháp sau này.

Theo các tài liệu còn lưu truyền đến ngày nay, từ khi khởi xướng năm 1885 đến lúc hy sinh năm 1897, tuy có lúc gặp rất nhiều khó khăn nhưng Đốc Thiết không một phút nản chí chiến đấu. Ông luôn thể hiện là một người đầy mưu trí, sáng tạo và chiến đấu rất dũng cảm. Vì vậy, với những người dân tộc Thái ở các xã Châu Hội, Châu Nga (thuộc huyện Quỳ Châu) vào thời xưa cũng như ngày nay, Đốc Thiết là một vị anh hùng luôn sống mãi trong tâm thức mỗi người...

K.N