Xã hội 06:02, 27/05/2016 GMT+7

BP - Có thể nói, nhiều cộng đồng cư dân trên thế giới hiện nay đều có họ và dòng họ. Điều này không chỉ thể hiện mối quan hệ huyết thống dòng tộc của từng nhóm người, từng cộng đồng mà còn chứa đựng và thể hiện nhiều giá trị văn hóa ứng xử của cộng đồng thông qua mối quan hệ của các cá nhân, gia đình trong dòng họ. Nghiên cứu về vấn đề này ở người S’tiêng ở Bình Phước, chúng ta có thể nhận diện được nhiều giá trị văn hóa cộng đồng cư dân này thể hiện qua họ và dòng họ.

Họ và dòng họ

Có lẽ ai cũng biết người S’tiêng hiện nay chủ yếu mang họ Điểu (đối với nam) và họ Thị (đối với nữ). Theo Địa chí Sông Bé, đây là hai họ do vua Minh Mạng đặt năm 1838. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về họ và dòng họ của người S’tiêng trên địa bàn tỉnh, người viết phát hiện ra nhiều điều rất thú vị. Bởi, họ người S’tiêng có kết cấu khá chặt chẽ và đa dạng, đặc biệt là cộng đồng người S’tiêng Bù Đek.

Đối với nhóm cư dân Bù Lơ, chủ yếu ở các huyện Bù Đăng, Bù Gia Mập, thị xã Phước Long... họ tộc và dòng họ có nhiều điểm khá đặc biệt. Người dân cho biết trước đây họ chỉ có tên gọi, không có họ. Khi một người được sinh ra, cha mẹ sẽ đặt tên. Nếu nhiều người cùng tên sẽ lấy địa danh nơi sinh sống để phân biệt, ví như anh Tâm Bù Lạch, anh Tư Bù Đăng Xa Rây, chị H Bù Môn... Nếu người S’tiêng kết hôn với người Mơnông sẽ có hai phương án: Nam kết hôn với phụ nữ Mơnông, khi sinh con sẽ lấy họ mẹ, là họ Ka, họ Hơ; đàn ông người Mơnông kết hôn với nữ S’tiêng thì chỉ đặt tên cho con chứ không có họ. Tuy nhiên, ở khu vực Bom Bo (Bù Đăng) xuất hiện nhiều người mang họ Lê, đặc biệt là những người lớn tuổi (từ 60 tuổi trở lên), cấu trúc tên họ như người Việt (Kinh), bao gồm họ tên chữ lót là Thị và tên chính (đối với nữ). Đối với nam giới cũng có chữ lót là Văn hoặc một chữ nào đó.

Đối với người S’tiêng vùng thấp (Bù Đek), họ tộc và dòng họ truyền thống phong phú, đậm nét hơn. Hầu như mỗi sóc của người S’tiêng ở đây thường có nhiều họ, mỗi họ có một hoặc nhiều gia đình cùng sinh sống. Ở vùng Sóc Bưng, thị xã Bình Long có các họ như: Ma - Prắc - Glay, Ma - Prắc - Srai, Nhi - Vri, Chang - Dreng; ở sóc Bù Nâu (ấp 9, xã Lộc Thuận, huyện Lộc Ninh) thì có họ Bù - Túc, Bù - Đong - Đen, Srai, Ngul, Săn - Rai, Bù - Dông...; ở ấp 54, xã Lộc An, huyện Lộc Ninh có các họ như Bù - Lay (họ này có hai nhánh là Bù Lay Có - nhóm người ở trên đồi, gò và Bù - Lay Đak là nhóm vùng trũng thấp), Bù - Dông, Bù - Đút; ở xã Long Giang (Phước Long) có họ Dôk,... Ở Sóc Bưng, người S’tiêng lấy tên đặt trước, họ đặt sau. Ở Lộc An, đa số đều đặt họ trước và tên sau như người Kinh. Cũng có cách đặt tên, họ tương tự nhưng người S’tiêng ở Lộc Thuận thì dùng chữ lót để đặt, thông thường nam giới đặt thêm chữ A phía trước tên và nữ giới có thêm chữ Cơ phía trước tên, tương tự như chữ lót Văn và Thị của người Kinh. Cũng có người ghép cả họ mẹ và họ cha nhưng có nơi chỉ lấy họ mẹ.

Họ tộc của người S’tiêng Bù Đek có những nguyên tắc nhất định, tiêu biểu nhất là con sinh ra phải lấy họ của mẹ. Người trong cùng một họ, ít nhất trong phạm vi ba đời không được kết hôn với nhau. Tuy nhiên, họ tộc của người S’tiêng nhánh Bù Đek có sự phát triển, lan tỏa đến các sóc khác qua con đường hôn nhân. Do đó, nhiều sóc cùng họ với nhau như họ Bù Dông thì cả ở xã Lộc An và xã Lộc Thuận đều có, các họ ở Sóc Bưng cũng đã lan tỏa đến các huyện Phú Riềng, Bù Đốp, Lộc Ninh...

 Mối quan hệ giữa hôn nhân với họ tộc, gia đình và cộng đồng

Hôn nhân, họ và dòng họ có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, quy định các mối quan hệ với cộng đồng, gia đình, quyết định một số vấn đề liên quan đến văn hóa ứng xử của các thành viên trong cộng đồng, gia đình.

Đối với cộng đồng, mối quan hệ giữa các dòng họ cùng cư trú trong một sóc tương đối bình đẳng. Mở rộng ra, ở phạm vi giữa các sóc với nhau, người S’tiêng ở Bình Phước không có sự phân biệt về việc dòng họ lớn, dòng họ nhỏ. Mọi người sống trong cùng một sóc phải thương yêu nhau, khi có những hoạt động lớn của sóc, khách mời từ các sóc khác đều được tôn trọng, quý mến. Đây là điều đặc biệt trong văn hóa dòng họ của người S’tiêng.

Ở phạm vi gia đình, mối quan hệ dòng họ và các thành viên trong dòng họ đa dạng hơn bởi nhiều mối quan hệ có liên quan. Trong hôn nhân, điều trước tiên là lấy họ để đặt cho con khi sinh ra. Về cơ bản, vì theo chế độ mẫu hệ nên điều đầu tiên và quan trọng nhất là khi đứa con sinh ra đều phải mang họ mẹ. Người S’tiêng kết hôn với những người thuộc cộng đồng cư dân khác, hầu hết con sinh ra theo họ mẹ nếu mẹ là người S’tiêng.

Về nguyên tắc kết hôn, người S’tiêng quy định những người trong cùng một dòng họ, những người có quan hệ dòng họ trong phạm vi ba đời thì không được lấy nhau, tính theo bên mẹ. Đồng thời họ có một quy định khác xuất phát từ phong tục lâu đời là hôn nhân con cô, con cậu. Người chị gái có con gái đầu lòng và người em trai có con trai đầu lòng thì hai người này phải lấy nhau.

Cách gọi mối quan hệ giữa các thành viên trong một gia đình của một dòng họ cũng có sự phân biệt. Đối với người có vai vế là ông, bà thì một số nơi không có sự phân biệt ông nội hay ông ngoại, có nơi các cháu chỉ dùng chung một từ là Yau nhưng cũng có nơi họ dùng từ kèm theo để phân biệt ông hay bà, chẳng hạn: Yau Ual là bà nội, ngoại, còn Yau Klâu là ông nội, ngoại.

Có thể thấy văn hóa dòng họ và hôn nhân của người S’tiêng ở Bình Phước có quan hệ mật thiết với nhau, thể hiện sự đa dạng, độc đáo của cư dân sinh sống lâu đời vùng đất nam Tây Nguyên nói chung và Bình Phước nói riêng. 

Hưng Điền