2015 GMT+7

Ngôn ngữ của rượu cần

Thứ 7, 21/02/2015 | 06:12:00

BP - Bình rượu cần đúng nghĩa phải có ít nhất 6 loại cây, lá rừng khác nhau. Men làm rượu phải có từ 9 đến 10 loại vỏ, lá, củ, rễ của các loại cây, dây rừng. Gạo nấu rượu cũng được tuyển chọn từ các rẫy lúa đầy nắng gió. Tất cả những yếu tố đó hòa quyện vào nhau sau một năm sẽ tạo thành hợp chất với màu nước đỏ rực, cay nồng, cực kỳ thơm ngon. Người Xêtiêng vùng cao gọi đó là rượu cần.

Già làng Điểu Leh và các thành viên trong gia đình uống rượu cần và đánh cồng chiêng tiếp khách tại nhà

Màu rượu cần

Nói đến rượu cần trước hết phải kể đến quy trình làm men rượu của người Xêtiêng vùng cao hết sức công phu. Nguyên liệu chính để làm men theo tiếng Xêtiêng gọi là cây kren năng, tiếng Mơnông là cây đắk lang. Lá, rễ và vỏ của loại cây này đều có thể chế biến để làm men nấu rượu cần. Mỗi ký vỏ trộn với 2kg gạo giã nhỏ, trộn đều rồi đem ủ trong 2 ngày. Sau đó viên thành 60 cục như trứng gà rồi đem đốt bằng lá tranh sao cho vàng, phơi dưới nắng một tuần.

Muốn rượu có nhiều hương vị khác nhau, đặc biệt là mùi thơm, cay, nồng thì trong quá trình làm men phải phối trộn từ 7 đến 10 loại vỏ, lá, rễ cây rừng khác nhau. Một số nguyên liệu làm giàu hương vị không thể thiếu trong quá trình làm men là củ riềng hoặc gừng và ớt. Tất nhiên, tùy theo địa chất của mỗi vùng mà vỏ của cây rừng có thể cho nhiều hương vị cay, đắng, thơm, ngon khác nhau.

Có men mới là bắt tay vào làm rượu cần. Khi trộn men với cơm cần phải phủ lên một lớp lá mó đã phơi khô, giã nhỏ. Một trong những yếu tố để làm nên tố rượu cần đầy hương vị của núi rừng trước hết phải chọn những hạt gạo rắn chắc. Đặc biệt là giống lúa 6 tháng trên các nương rẫy đầy nắng và gió sẽ giúp tố rượu kéo dài tuổi thọ từ 10 đến 15 năm. Đó cũng là loại rượu cần thượng hạng của người Xêtiêng vùng cao hiện nay đã thất truyền. Thời gian ủ rượu cần ít nhất một năm. Một năm tố rượu sẽ cho màu đỏ rực, vàng óng với hương thơm cay nồng như gọi, như mời.

Văn hóa rượu cần

Ai đã dùng rượu cần sẽ biết rượu có màu vàng đục với hương vị thơm nồng. Thế nhưng với người Xêtiêng vùng cao, rượu cần có màu đỏ rực và cay nồng. Khi uống, rượu đi đến đâu cơ thể cảm nhận đến đó. Ai đã một lần uống thì khó có thể quên - Già làng Điểu Leh ở Sóc Bụi Tre, thôn Sơn Thành, xã Phú Sơn (Bù Đăng).

Rượu cần trước hết có rượu và cần. Rượu cần không uống bằng chén, ly mà thông qua cái cần. Rượu cần không dùng để giải sầu, không đánh chén một vài người. Rượu cần phải uống nhiều người, uống khi thôn sóc có khách, có chuyện buồn vui. Rượu cần được uống khi hạt lúa được tỉa xuống, khi nương rẫy óng vàng màu lúa chín, khi nhà gặt hái được một vụ mùa bội thu. Rượu cần còn được dùng khi làm lễ trưởng thành cho con, khi trai gái trong làng nên nghĩa vợ chồng, khi có người rời bỏ thôn sóc để về với thế giới siêu nhiên.

Chưa hết, rượu cần còn là một vật phẩm để cúng tế trời đất trong cõi siêu nhiên. Từ khi sinh ra cho đến khi mất đi của các tộc người trên vùng đất Tây Nguyên đều gắn bó với rượu cần. Nó có cả một quy ước hết sức rạch ròi được hình thành trong quá trình uống từ ngàn xưa đến nay.

Trong giao tiếp xã hội, rượu cần được xem như lời tỏ bày, lời kết giao thân tình giữa người với người. Trong giao tiếp giữa người với thần linh, rượu cần được dùng như thứ ngôn ngữ để kết nối giữa thần linh siêu thực với con người ở thế giới hiện tại. Khi cúng tế thần linh, rượu cần được hòa với máu của gà, heo hoặc trâu, bò bôi lên cây nêu dựng giữa nhà hay giữa vùng của một cộng đồng. Khi đôi trai gái kết nghĩa vợ chồng được dùng như một lời thề hẹn trăm năm không đổi thay. Tất cả mọi thành viên trong gia đình hay cộng đồng, không phân biệt già trẻ, gái trai đều uống chung một cần thể hiện sự bình đẳng, hòa thuận với nhau. Đặc biệt, khi rượu cần kết hợp với điệu múa trong tiếng đánh cồng, chiêng sẽ trở thành thứ ngôn ngữ linh thiêng chỉ có ở những tộc người thuộc núi rừng Tây Nguyên. Đã có không ít thơ ca, nhạc họa ra đời từ những đêm lửa trại ngây ngất bên tố, ché rượu cần trong tiếng nhạc cồng chiêng. Nhà thơ Giang Nam đã từng viết: “Ta vin cần uống núi rừng thiêng. Em múc trăng vàng về tan đáy rượu. Giọt mắt hòa vào men chuếnh choáng. Tôi chìm trong hương tóc trăng em”...

Biến tấu của rượu cần

Theo các già làng người Xêtiêng ở vùng cao thuộc huyện Bù Đăng, hiện rượu cần đúng nghĩa đã bị biến tấu khá nhiều. Đặc biệt là những cây rừng để làm men rượu gần như tuyệt chủng. Lúa rẫy hiện cũng rất hiếm nên khó mà làm được tố rượu cần như bản chất nó vốn có. Phần lớn rượu cần trên thị trường hiện nay được làm chủ yếu từ men Trung Quốc. Bên cạnh đó, các giống gạo trên thị trường đều sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật nên không thể để dài ngày. Tố rượu cần được làm bằng men rừng, lúa rẫy có thể để 10 năm, 15 năm, thậm chí để dành từ khi đứa bé lọt lòng đến khi dựng vợ, gả chồng. Còn với men Trung Quốc và gạo miền Tây chỉ cần 7 ngày là có tố rượu cần để dùng. Những loại rượu này không thể kéo dài dù chỉ 6 tháng. Những tố, ché để làm rượu cần hiện cũng khác xưa nhiều. Phần lớn các tố, ché được tráng qua một lớp men hiện đại làm cho quá trình lên men của rượu không đúng như quy luật của nó. Mùi vị thì lạc lõng, có khi đắng ngắt.

Nếu có một điều ước đầu năm, già làng Điểu Leh chỉ mong những cánh rừng nguyên sơ được phục hồi như xưa. Ở đó có những loài cây mang tên đăk lang, kren năng để người Xêtiêng, Mơnông có thể hòa mình vào thiên nhiên bằng những lá cây với nước suối của đại ngàn đầy hương thơm chuếnh choáng. Đó là thứ rượu cần giàu tính nhân văn nhưng đang đứng trước nguy cơ mai một và lụi tàn...

Đông Kiểm