2015 GMT+7

Hình tượng con dê trong thơ ca

Thứ 5, 19/02/2015 | 15:10:00

BP - Con dê (còn gọi là dương, vị, mùi...) xuất hiện trên trái đất từ thời hồng hoang và thường sống nơi rừng núi hoang vu. Con dê là loài được người Việt thuần hóa đã lâu, thành vật nuôi trên rừng núi, trang trại, trong chuồng của nhiều gia đình. Trong 12 con giáp, dê ở hàng thứ 8 - trước con khỉ và sau con ngựa. Con dê từ lâu đã là thành tố quan trọng trong đời sống vật chất, tinh thần của người Việt Nam, kể cả ở các loại hình văn học - nghệ thuật, như trong thơ ca.

Dê là biểu tượng của chi Mùi, một chi quan trọng, mang nhiều triết lý nhân văn sâu sắc. Người ta cho giờ Mùi, tháng Mùi, năm Mùi đều là những thời gian tốt đẹp, nên người sinh vào năm Mùi là người cầm tinh con dê, mang tuổi Mùi là người linh hoạt, hoạt bát, thông minh, nhiệt tình, giỏi giang, thành đạt, sung túc, hạnh phúc. Do đó, từ xa xưa, dân ta có câu ca dao đề cao tuổi Mùi:

Người ta tuổi Ngọ, tuổi Mùi

Em đây luống những ngậm ngùi tuổi Thân!

Và người sinh vào năm Mùi cũng có những hình dáng đáng tự hào, đầy đủ hình thể, bộ phận như con dê trưởng thành với hình ảnh đẹp và sung mãn:

Tuổi Mùi là con dê chà

Có sừng, có gạc, râu ra um sùm!

(Ca dao)

Loài dê cho con người thực phẩm quý là thịt, sữa... bổ dưỡng, ăn ngon, tăng sinh lực và phòng chữa bệnh, nên nhiều người thích ăn, kể cả khi tết đến, xuân về. Ở hàng thứ, con dê đứng sau con ngựa, nhưng con dê cũng được con người cho là biểu tượng sung mãn, dẻo dai, thành đạt, ấm no, hạnh phúc, sung túc, sung sướng, hưởng thụ vui thú cuộc đời:

Năm Ngọ, mã đáo thành công.

Năm Mùi, dê béo, rượu hồng phủ phê!

(Vè miền quê)

Con dê béo cho thịt ngon, bổ, là món ăn ngon nhất, là một trong ba cái thú vị mà con người khoái cảm, thường ca ngợi, thể hiện ở câu ca dao sau:

Thế gian ba sự khôn chừa

Rượu hồng, dê béo, gái vừa đương tơ!

Ngoài nuôi dê để lấy thịt, sữa..., người ta còn dùng dê kéo xe thay cho ngựa, trâu, bò, như trong ”Cung oán ngâm khúc”, của Nguyễn Gia Thiều có:

Phải duyên hương lửa cùng nhau

Xe dê lọ rắc lá dâu mới vào!

Đây là câu không chỉ đề cập đến dê kéo xe mà còn nói về điển tích dê kéo xe. Đó là, vua Tấn Võ đế (Trung Quốc) thường ngồi trên xe có con dê kéo đi thưởng ngoạn trong cung cấm. Con dê dừng ở phòng cung phi nào là cung phi ấy được ngủ với vua trong đêm đó. Cho nên có chuyện, hàng trăm cung phi mang nhiều lá dâu non (dê thích ăn) đặt trước cửa phòng để mong chờ được dê đứng lại ăn. Nhưng nhiều đêm liền không đến:

Thâm khuê vắng ngắt như tờ

Cửa châu gió lọt rèm ngà sương gieo

Ngấn phượng liễu chòm rêu lỗ chỗ

Dấu dương xa (xe dê) đám cỏ quanh co!

Nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu, trong ”Lục Vân Tiên” có tả lúc nàng Kiều Nguyệt Nga trên đường quanh co, khúc khuỷu đến Phủ đường của Kiều Công:

Trải qua dấu thỏ, đường dê

Chim kêu, vượn hú bốn bề núi cao!

Người đời, cũng lạ, con chó có ích lợi, gần gũi của mọi nhà, mọi người, mà nó chịu số phận oan uổng, người ta vẫn ghét nó, coi nó là con vật xấu xa. Con dê cũng ích lợi như con chó, cũng chịu chung số phận như vậy và người ta nói đến bậy bạ, bẩn thỉu, ác độc...Người ta ví như dê, chó và người ta ghét cũng như chó, dê, ví như nhân dân coi bọn thực dân như chó, dê vậy:

Này anh chị em lao khổ

Nông nỗi này ai tỏ chăng ai

Đã non tám chục năm rồi

Làm thân trâu, ngựa cho loài chó, dê!

(Bài ca cách mạng)

Những tên tay sai, mang thân làm nô lệ, phản bội dân tộc, bán nước, hại dân, làm tôi tớ cho thực dân, đế quốc cũng bị nhân dân ví như con chó, con dê:

Giống nai, sao lại tiếng be be

Đứng lại mà coi giồng thiệt dê

Đực, cái cũng râu không hổ thẹn

Vợ chồng một mặt, hết khen chê

Sớm phơi bốn móng sân Tô Vũ

Chiều gác đôi sừng cửa Lý Hề...

Bài thơ ”Con dê” này lấy điển tích bên Tàu để chê cười, mỉa mai, lên án con người bán nước, hèn nhát, phản bội... Đó là nói về Tô Vũ là quan trung thành của nhà Hán, đi sứ sang Hung Nô, bị chúa Hung Nô là Thuyền Vu không cho về. Dụ đầu hàng không được, Thuyền Vu cho đày Tô Vũ vào hang đá, rồi bắt đi Bắc Hải chăn dê và hẹn rằng: Khi dê đực đẻ thì Tô Vũ mới được tha về nước. Cũng điển tích nước Tàu xưa, có Bá Lý Hề là tướng tài giỏi nước Ngu. Khi nước Ngu bị nước Tấn đô hộ, Bá Lý Hề lưu lạc sang nước Sở chăn dê. Vua Tấn biết Bá Lý Hề có tài, liền cho mang 5 bộ da dê chuộc về làm tướng quốc. Khi làm quan, Bá Lý Hề có công dựng nghiệp lớn, sống trong Triều, được vua yêu, cung nữ quý, quên người vợ nghèo.

Trong tác phẩm Lục Vân Tiên, khi nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu nói về Lục Vân Tiên thành quan trạng về vinh quy bái tổ, gặp lại Nguyệt Nga lúc mọi người đang hân hoan trong lễ đón, phấn khởi vui chơi, chúc mừng cho tình duyên tái hợp, thì thấy bộ mặt của Bùi Kiệm lộ ra là tay đã có thói dê Nguyệt Nga mà không được nên mọi người cười chê con dê - Bùi Kiệm:

Con người Bùi Kiệm máu dê

Ngồi chai bộ mặt như giề thịt trâu!

Cũng lấy con dê để chê cười người không ra gì, nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã tương cho mấy anh mới lớn ham hố, tưởng bở, định ăn nhằm mà hắm hở...

Ong non ngứa nọc châm hoa sữa

Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa!

Cũng chê mấy cậu, mấy cô lợi dụng trò chơi bịt mắt bắt dê để dễ bề tiếp cận da thịt với nhau, làm mất sự hồn nhiên, trong trắng, vui vẻ của tuổi trẻ:

Giả vờ bịt mắt bắt dê

Để cho cô cậu dễ bề... với nhau!

Tình dục là nhu cầu, là hoạt động đời sống của con người. Nhưng người đời rất chê cười những ai ham quá, quá đà, thành ra nhục dục, gây hại sức khỏe... và người ta ví những người ham đó như là dê già. Chẳng là dê đực có sức tình dục gớm ghê, nhất là con dê già, cứ hơn 50 dê cái mới đủ cho 1 dê đực:

Dê xồm ăn lá khổ qua

Ăn nhiều sâu rọm, chết cha dê xồm!

Con dê cũng được kể đến trong “Hịch tướng sĩ” của Trần Hưng Đạo, khi ông kể tội sứ giả nhà Nguyên (Trung Quốc) hống hách, khi sang xâm lược nước ta:

Cú diều uốn lưỡi thấp cao

Bẻ bai triều bệ xiết bao nhục nhằn

Tuồng dê chó tưởng rằng đắc thế

Chốn triều đình ngạo nghễ vương công!

Như đã dẫn, đúng là con dê có mặt trong thơ ca rất là phong phú, đa dạng...

Nguyễn Tiến Bình