Văn hóa 13:20, 16/01/2015 GMT+7

BP - Các kỳ thi Nho học ở Việt Nam bắt đầu từ năm 1075, dưới triều vua Lý Nhân Tông và chấm dứt vào năm 1919, đời vua Khải Định. Trong 845 năm, các triều đại phong kiến Việt Nam đã tổ chức 185 khoa thi và có 2.898 sĩ tử đỗ đại khoa (từ phó bảng trở lên), trong đó duy nhất có một người là nữ. Vì dưới thời phong kiến ở nước ta, giới nữ không được học chữ “thánh hiền”. Vậy mà có một người con gái đã vượt qua luật lệ khắt khe này và đạt tới học vị tiến sĩ, đó là Nguyễn Thị Duệ ở làng Kiệt Đoài, xã Kiệt Đặc, huyện Chí Linh (nay là xã Văn An, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương).

Chuyện xưa kể lại rằng, là người thông minh, lại có nhan sắc nên mới hơn 10 tuổi, bà đã được nhiều nhà quyền quý đến xin hỏi cưới, nhưng gia đình không thuận. Năm 1592, chúa Trịnh Tùng đem quân đánh chiếm kinh đô Thăng Long, nhà Mạc chạy lên Cao Bằng. Nguyễn Thị Duệ theo gia đình cũng chạy lên Cao Bằng sinh sống. Tại đây, nhà Mạc mở khoa thi kén tài, sĩ tử rất đông. Luật lệ bấy giờ không cho phép con gái được học hành thi cử. Vì vậy, người con gái của dòng họ hiếu học phải giả trai để đi thi. Cô mang tên Nguyễn Du ở khoa thi năm Giáp Ngọ (1594), khi ấy cô Duệ tròn 20 tuổi.

Khi triều đình công bố người đỗ đạt khoa (tiến sĩ), Nguyễn Du được xếp đứng đầu. Sau đó, triều đình mở yến tiệc để gặp gỡ các vị tân khoa. Vua Mạc Kinh Cung thấy vị tiến sĩ trẻ tuổi này rất khác lạ; mảnh mai, thanh tú, mắt sáng trong màu ngọc, môi đỏ như son, miệng rất duyên dáng. Thấy vậy, vua Mạc liền xét hỏi và sự thật được làm rõ. Nhưng Nguyễn Thị Duệ chẳng những không bị khép tội mà còn được khen ngợi và trở thành vị nữ tiến sĩ đầu tiên của nước ta vào cuối thế kỷ XVI (1594). Vua Mạc đã mời tiến sĩ Nguyễn Thị Duệ vào cung để dạy các phi tần và sau lấy làm vợ, đặt tên cho nàng là Bà Chúa Sao.

Năm 1625, quân Lê - Trịnh tiến lên Cao Bằng diệt nhà Mạc, bà Duệ bị bắt trong hang núi. Bà bình tĩnh yêu cầu: “Không được vô lễ, đưa ta về gặp chúa các người”. Quân lính dẫn bà về kinh tiến Chúa. Bà được quý trọng. Vua Lê - chúa Trịnh đã mời bà ở lại trong cung coi việc dạy học trong vương phủ. Một lần dự cuộc vui, Nguyễn Thị Duệ quen được hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (vợ vua Lê Thần Tông). Từ đấy, bà thường cùng hoàng hậu đi lễ chùa, gặp các nhà sư thông tuệ, đạo hạnh; gặp các sĩ phu có tài, như Giang Văn Minh, Khương Thế Hiền... để hiểu rõ tình hình trong nước nhằm giúp vua, chúa kịp thời điều chỉnh chính sách cho phù hợp. Do nhiều công lao, bà được thăng chức “Chiêu Nghi” hiệu là “Nghi Ái Quan”.

Tuổi cao, Nguyễn Thị Duệ cáo quan về lại quê nhà, bà dựng am Đào Hoa để có nơi đọc sách và bảo ban các sĩ tử trong làng. Vua Lê giao cho bà số thuế hàng năm của tổng Kiệt Đặc để làm bổng lộc. Bà chỉ dành một ít tiền chi dụng, còn bao nhiêu dành hết cho việc công ích và trợ giúp người nghèo.

Ngày nay, ở đình làng Kiệt Đoài có một pho tượng đẹp gọi là tượng Vua Bà (tức Nguyễn Thị Duệ) và một sắc phong có ghi: Chánh vương phủ, Thị nội cung tần, tế sư Nguyễn Thị Ngọc tôn thần. Vào năm 2004, 8 vị đại khoa của vùng đất Hải Dương là hiền tài của đất nước đã được đúc tượng đồng và khám thờ, trong đó có nữ tiến sĩ Nguyễn Thị Duệ thờ cùng Khổng Tử tại hậu cung của Văn miếu Mao Điền (Hải Dương).     

V.L