Văn hóa 09:10, 26/08/2023 GMT+7

Truyện ngắn của Ma Văn Kháng

BPO - “Bác Khang à, nhân dịp mừng bác lên lão 65, em có món quà nhỏ gọi là...”.

Thọ, bạn văn chương vong niên của tôi, vừa ngập ngừng vừa đặt xuống đất một cái lồng tre hình quả vả thấp tè, trên phủ một cái chóp nón mê. Không nhìn thấy toàn thân, chỉ thấy hai cái chân con chim đỏ hồng lậm dậm dưới đáy lồng, tôi đã biết ngay đó là con cu gáy. Ngã ba sông Bạch Hạc - Việt Trì, miền cư trú của người Việt mấy ngàn năm trước, vùng đất đai thanh quang khoáng đạt quê Thọ là nơi cu gáy thường về hội tụ. Mà Thọ là nhà giáo đã nghỉ hưu, lại là dân sành chơi chim. Anh đã chơi chim họa mi từ những năm cuối thế kỷ trước ở vùng đồng bào Mông khi còn dạy học ở rẻo cao tỉnh Lào Cai cùng tôi. Và bây giờ nổi tiếng là dân bẫy chim, chơi chim gáy sành điệu ở miền đất cổ này.

“Con cu gáy này, em nuôi nó đã bốn năm. Nó có tiếng gáy rất hay. Và đóng vai chim mồi, dụ chim ngoài rất khéo, bác ạ” - Thọ nói tiếp.

Rồi khi tôi mừng rỡ gọi vợ và thằng cháu nội ra để khoe thì Thọ nhấc cái lồng chim lên và cởi bỏ cái chóp nón phủ trên nóc lồng để chúng tôi cùng nhìn thấy toàn bộ hình hài con chim.

Ôi, con cu gáy Thọ tặng tôi! Con chim đẹp quá! Thân mình hình củ đậu. Đuôi thắt. Chân ngắn, mập, vẩy đóng chữ nhân. Lông tướng hai bên mép trắng như cước. Mặt đỏ, vành lớn. Hai vây cánh dày. Và đặc biệt, cổ nó đeo một chuỗi vòng cườm xin xít. Chỉ trông bề ngoài tướng mạo thần thái đã thấy nó vừa chân mộc vừa duyên dáng, cao sang rồi.

“Nuôi nó thế nào hả, chú Thọ?” - vợ tôi nhanh nhảu hỏi.

Thọ vui vẻ trả lời: “Nó rất dễ nuôi. Thủy chung nó vẫn là loại chim đồng quê, ăn thóc, ngô mùa vụ, thi thoảng chị cho nó ăn thêm ít vừng hoặc đỗ xanh nữa là đủ!”.

Thằng cháu tôi thò ngón tay vào khe lồng, chạm vào lưng con chim, nói: “Ơ sao nó không gáy, hả ông?”.

Thọ cúi xuống, nhân tiện ụp cái chóp nón lên nóc lồng, khe khẽ: “Nó còn sợ đấy! Còn nó mà gáy thì hay tuyệt. Có khi nó làm cháu mải nghe mà quên cả học bài ấy chứ. Giọng của nó trầm nên gọi là giọng thổ, một loại giọng quý hiếm. Nó lại gáy liền một lúc những bốn tiếng cơ. Nên dân chơi chim gọi nó là con giọng thổ mổ tứ”.

Yêu quý các con vật là một đặc tính tự nhiên của con người - nhất là thằng cháu nội của tôi. Đi học về là lập tức thằng bé đi đến cái lồng ngắm nghía trò chuyện với con chim. Mặc dù bà nội đã can vì sợ cháu mải vui quên học hành, nhưng nó vẫn lùng bắt cào cào, châu chấu về lén lút đút vào lồng cho con cu gáy ăn. Và người sốt ruột nhất ngóng đợi tiếng gáy của con chim cũng là thằng bé.

Cuối cùng thì chính tôi cũng sốt ruột. Vì đã ba ngày, rồi một tuần lễ trôi qua mà con chim vẫn chưa hề cất một tiếng gáy gọi là. Tôi gọi điện cho Thọ. Thọ đáp: “Vậy, Chủ nhật này bác đem lồng chim ra công viên thành phố; tìm một bãi sỏi nhỏ, đặt xuống đấy cho nó nhặt ăn vài viên sỏi để nó gần gũi với thiên nhiên”.

Tôi làm theo lời Thọ dặn. Quả nhiên, năm ngày sau con chim bắt đầu cất tiếng gáy. Ôi, con chim cu đã cất tiếng gáy! Hồi hộp quá! Đó là lúc bình minh vừa hé. Tôi nhổm dậy, bảo cả nhà nằm im, thật im lặng để tận hưởng cho hết thanh sắc kỳ lạ của tiếng chim gáy trong khoảng không gian trong trẻo lặng tờ sớm mai. Cu cu cu cu... cú! Cu cu cu cu... cú! Ôi, tiếng gáy của con chim cu nhà tôi! Bốn âm cu giọng trầm ấm phát ra tròn trĩnh, nuột nà, ngọt ngào, đều đặn, tới âm cuối thì vuốt dài thêm chút đỉnh để rồi bất thình lình hất lên một âm sắc cao vênh, tạo nên một chuỗi hợp âm ngân nga như tiếng chuông đồng. Ôi, cái tiếng gáy giọng thổ mổ tứ quý hiếm ấm ngọt, dịu hiền và sâu lắng của con chim!

Ôi, con cu gáy giọng thổ mổ tứ của tôi! Tiếng gáy của nó là tiếng vàng, tiếng bạc. Là chuỗi châu báu ngọc ngà. Là tiếng hát thiết tha của một nghệ sĩ tài ba. Nó gợi nhớ tình quê. Nó đưa ta về đồng ruộng, xóm thôn, mùa màng. Nó khiến ta rưng rưng một nỗi luyến nhớ xa xôi.

 Tiếng hót của con chim gáy gây ấn tượng kỳ lạ với thằng cháu tôi. “Cháu không học được, ông ạ”. Cậu chàng thú nhận. Nó là thằng bé nhạy cảm. Nhiều lúc đang ngồi ở bàn học hoặc đọc sách, nghe thấy con chim gáy, nó liền đánh rơi bút, buông sách, ngẩn ngơ tâm trí cả buổi liền. Là bởi vì, có những ngày con chim bỗng gáy nhiều, gáy dồn dập hơn lệ thường. Nhiều hôm nó phá cách, không phải chỉ hai buổi sáng, chiều mà gáy liên tục suốt ngày. Đến mức vợ tôi phải kêu là sốt cả ruột và đã có lúc phải chạy lại, đập tay bồm bộp vào nóc lồng, quát nó im đi. Và bấy giờ, thằng cháu tôi mới như phát hiện ra điều bí ẩn, bỗng chợt kêu: “Ông ơi, sao mình ác thế! Ai lại bắt con chim ở trong cái lồng chật quá thế! Vừa khổ cho nó mà mình thì không trông được, trông thấy hình vóc nó thế nào, ông ạ”.

Còn có một người đàn ông nữa thông cảm với hoàn cảnh tù túng khổ sở của con chim cu và bị tiếng gáy của nó hút hồn. Đó là ông Tùng, một nhà sinh vật học về hưu, hàng xóm kề cận của gia đình chúng tôi. Ông Tùng năm nay đã ngoài bảy mươi, diện mạo, vóc dáng đẹp, cao sang, tính tình đôn hậu, vui vẻ. Ông rất sành về chim.

Ông Tùng sang nhà tôi chơi. Ông mê liền con cu gáy Thọ cho tôi. Nghe nó gáy, ông bảo: “Quả là cậu chàng này có tiếng quý hiếm thật!”. Rồi thông cảm với cảnh ăn ở chật chội của con cu gáy giọng thổ mổ tứ này, ông Tùng vác sang nhà tôi một cái lồng hình quả hồng, to như cái chuông chùa, nan vót kỹ, quang dầu bóng nhoáng.

“Cái lồng này nguyên là của con vẹt tôi nuôi” - ông Tùng nói - “…nhưng tôi thả nó đi rồi! Vẹt là loài chim cổ đại, sống dai và thích nghi rất giỏi với các điều kiện sống. Nó là loài chim thông minh, nhạy cảm! Nhưng cái đáng ghét nhất của nó cũng lại ở chỗ đó! Đầu năm, tôi ở cạnh nhà bán lòng lợn tiết canh, nó toàn bắt chước tiếng con lợn rít khi bị chọc tiết. Vừa rồi, cạnh nhà tôi ông láng giềng đem con bécgiê về. Thế là nó lại giả giọng con này, suốt ngày hót ông ổng như tiếng chó sủa. Giá mà biết được bác Khang nuôi con cu gáy này thì tôi chả thả nó đi làm gì, để nó bắt chước tiếng cu gáy thì phải biết. Nhưng mà thôi, ta cho con cu gáy chuyển sang cái lồng rộng này đi, cho cậu chàng bay nhảy, hót gáy thoải mái”.

Cái lồng chim mới được mắc vào cành khế thấp nhất ở ngoài sân. Và tất cả chúng tôi, kể cả ông Tùng “điểu học gia”, đều dán mắt vào con cu gáy trong lồng. Bây giờ thì chúng tôi thỏa thuê ngắm nó. Bây giờ thì chú chim cũng tha hồ mà sởn sơ thoải mái. Chú đi đi lại lại dưới đáy lồng. Chú nhảy lên cái cắng bắc ngang lồng. Chú vỗ hai vẩy cánh phàm phạp. Chú rung cái đuôi bó thắt. Chú mổ choanh choách từng hạt đỗ trong cái ang sành. Chú rúc mỏ vào trong lồng cánh rỉa ráy từng hồi dài. Chú ngúc ngoắc cái cổ đầy cườm, nghé nghiêng bốn phía rồi ngước lên cao, nhìn qua nan lồng, nơi trời xuân tươi mởn tràn trề một sắc xanh lam. Và chỉ thế thôi, trong khi chúng tôi đợi chờ.

Chúng tôi đã đợi chờ! Đợi chờ đến nóng cả hai con mắt! Nhưng chờ mãi cũng chỉ có thế thôi, nghĩa là chú không hề cất tiếng hót, không hề cất tiếng gáy. Chú im phắc trong khi vẫn động đậy thân mình. Chú như kẻ đánh mất tiếng! Chú trở thành chú chim câm! Chú phớt lờ mong mỏi chờ đợi của chúng tôi.

Vậy là chú chim gáy ca sĩ giọng thổ mổ tứ của tôi đã biến thành một chú chim câm thật rồi, mặc thằng cháu tôi vừa đập tay vào nan lồng vừa xùy xùy thúc giục vừa nịnh nọt khẩn cầu: “Hót đi chim ơi. Hót đi chim ơi!”. Còn tôi? Đưa mắt sang ông Tùng “điểu học gia” cầu cứu, tôi nhận ra mặt ông đang ở vào trạng thái sững sờ bất khả tri…

Hết cách, tôi vội gọi điện cho Thọ. Và kỳ lạ chưa, vừa nghe tôi nói việc chuyển đổi lồng cho con chim cu, Thọ đã bật cười rổn rảng: “Thế thì rõ rồi. Nghệ sĩ một khi được sống nơi nhà cao cửa rộng, ăn sung mặc sướng hơn đồng loại thì còn gì là cảm hứng sáng tạo nữa”.

Tôi chưng hửng và ngất ngư cả người. Ôi, như thế thì có thể tin chắc rằng những âm thanh nuột nà vàng ngọc của con cu gáy từng làm mê mẩn hồn ta, chỉ là kết quả của một cuộc đọa đày, hành xác của con người, chỉ đơn thuần là tiếng lòng thổn thức của một kẻ bị giam hãm tù đày, bị ly cách đồng loại thôi! Đó tuyệt đối không phải là tiếng hót tự nhiên của con chim được bay nhảy dưới trời xanh, trên đồng ruộng, đó không phải là tiếng ca cất lên từ cuộc sống tự do vui vẻ với bầy đàn. Ôi! Một tiếng chim mà thăm thẳm nỗi đời!

Thằng cháu tôi xem ra còn chưng hửng hơn tôi. Cu cậu vừa cụt hứng vừa bẽ bàng thế nào. Và thế là một sớm mùa xuân tinh mơ, nó đánh thức tôi: “Ông ơi, ông dậy cháu bảo cái này”. Tôi chống tay ngồi dậy, đi ra sân. Cái lồng chim giống cái chuông treo trên cành khế còn đó, nhưng cửa lồng mở toang và lòng lồng rỗng không!

“Cháu thả con cu gáy rồi ông ạ!” - thằng cháu tôi nói, mắt rưng rưng lệ. Thì ra đó là cái tiếng nói nơi đầu nguồn nhân cách trong trẻo của thằng cháu tôi. Nó đã hiểu, đã ngộ ra một điều hệ trọng bằng trực cảm hồn nhiên của tuổi thiếu niên vô tư. Nó không cầm lòng được khi thấy con chim gáy phải sống trong tình cảnh ngục tù. Sự sung sướng, vui vẻ của ta rất không nên có trên nỗi đau tủi của kẻ khác. Và do vậy, từ đây ta đâu còn có thể vô tư lự hưởng thụ tiếng hót của con cu gáy. Từ đây, tiếng hót của con cu gáy giọng thổ mổ tứ với ta chỉ còn là tiếng khóc than ai oán của một số phận đơn côi trong ngục thất, chịu án cách ly với đồng loại mà thôi! Ta không thể ỷ vào bất cứ một mục đích nào để biện hộ cho một hành vi trói buộc vô nhân được!

“Ông à, ông có giận cháu không?” - thằng cháu tôi bước lại bên tôi, thỏ thẻ hỏi. Tôi khe khẽ lắc đầu. Rồi ông cháu tôi cùng ngước lên bầu trời. Trời bát ngát một màu xanh lam. Đó là nơi bay lượn của chim, những ca sĩ có cánh, có tiếng hót kỳ diệu không sinh vật nào sánh nổi!